ΑΡΧΑΙΑ ΙΘΩΜΗ

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ & ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ

Λίγες ημέρες πριν την μεγάλη εορτή της Ενσαρκώσεως του δευτέρου προσώπου της Αγίας Τριάδος, του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού- του Μανώλη από την Ναζαρέτ, υπό της Παρθένου Μαρίας της Εβραίας Μαρίας με τον κρίνο, τους προβάλλει η Εκκλησία σαν  Προπάτορες, οι οποίοι πράκτορες στους αιώνες ευαρέστησαν το Θεό, προφήτευαν και ανέμεναν την εν σαρκί φανέρωση του Υιού και Λόγου του Θεού, την τελείωση δηλαδή της Παλαιάς Διαθήκης και την έλευση της χάριτος.

Για να ολοκληρωθεί το έργο του μέσω των πρακτόρων του με την μειώσει του πληθυσμού!!!

Είδη το σχέδιο του θεού τρέχει… Αυτή την στιγμή, εν έτη 12-5-2021 αλληλοσκοτώνονται δυο λαοί, Ισραηλινοί και Παλαιστίνιοι!!!!

Οι πράκτορές του, αναμένουν στο ακουστικό του τηλεφώνου, για την προκήρυξη θέσεων για το μάνα εξ ουρανού και τα εισιτήρια για τον παράδεισο, που θα μοιράζει ο Ελτον τζον για τον Άρη!!!

Ποιοί είναι οι Άγιοι Προπάτορες;

Είναι όλοι οι  ΔΟΛΟΦΟΝΟΙ Πατριάρχες, Κριτές, Προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης.

Δηλαδή οι πρωτόπλαστοι ΠΡΑΚΤΟΡΕΣ Αδάμ και Εύα, ο Ενώχ, ο Νώε, ο Μελχισεδέκ, οι δώδεκα Πατριάρχες και κυρίως ο Αβραάμ, ο Ισαάκ και ο Ιακώβ, οι Προφήτες Μωυσής, Ααρών, Ιησούς του Ναυή, Σαμουήλ, Δαυίδ, Ησαΐας, Ιερεμίας, Ιεζεκιήλ, Δανιήλ και οι τρεις Παίδες, Ηλίας, Ελισσαίος, Ζαχαρίας και τέλος ο Βαπτιστής Ιωάννης ο Πρόδρομος.

Ο τελευταίος κατέληξε στο πιάτο της Σαλώμης!

Τα παραπάνω τρωκτικά έφεραν με την επικράτησή τους, 2.500 χρονιά πίσω την ανθρωπότητα!

Σκοπός της Κυριακής των Προπατόρων πρακτόρων του θεού, είναι να προβάλει και να τιμήσει τους κατά σάρκα προγόνους του Χριστού, οι οποίοι δέχθηκαν την κλήση του Θεού, ώστε να γίνουν συνεργοί στο μεγαλύτερο έγκλημα στην ανθρωπότητα, την εν Χριστώ, αιχμαλωσία και σκλαβιάς του ανθρωπίνου γένους.

Δείτε εδώ πως αποκαλεί τους πιστούς του…. Δούλους του!!!!

Η μεγάλη διαμάχη μεταξύ αλήθειας και πλάνης, μεταξύ φωτός και σκότους, μεταξύ της δύναμης του Θεού και των σφετεριστικών προσπαθειών του εχθρού προς κάθε δίκαιο αποτελεί το μοναδικό θέμα που, κατά λογική υπόθεση, πρέπει να ελκύσει το ενδιαφέρον όλων των κατοικημένων κόσμων.

Το ότι μια τέτοια διαμάχη υπάρχει ως αποτέλεσμα της αμαρτίας και ότι προορίζεται να περάσει από διάφορα στάδια για να συντελέσει τελικά στη δόξα του Θεού και στην εξύψωση των πιστών δούλων Του!

Τελικά αυτός ο θεός έχει τσοπάνηδες τις μαύρες ρόμπες για τους δούλους, τράπεζες, χρηματιστήρια, κινητά και ακίνητα, τι θα τα κάνει;;;

ΠΛΑΤΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

Εισαγωγή

Ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο, το

οποίο απασχολεί όλα τα κράτη, ανά τον κόσμο.

Στην εποχή μας, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός χρησιμοποιείται ως μέσο εξάπλωσης της τρομοκρατίας.

Σκοπός αυτής της διπλωματικής εργασίας είναι η περιγραφή και η κατανόηση του

φαινομένου του θρησκευτικού φονταμενταλισμού καθώς και τις τρομοκρατίας -τόσο ως ξεχωριστά δεδόμένα, όσο και σε άμεση συνάρτηση- ως ζήτημα εθνικής και διεθνούς ασφαλείας, πάντοτε μέσα σε διεθνολογικά πλαίσια.

Ξεκινώντας με το πρώτο κεφάλαιο, γίνεται εκτενής λόγος για τις γενικές αρχές τις τρομοκρατίας.

Αρχικά γίνεται μία προσπάθεια να αποδοθεί ένας

ικανοποιητικός ορισμός περί τρομοκρατίας (καθότι δεν υπάρχει ένας επαρκής

ορισμός παρά οι προσωπικές εκτιμήσεις διαφόρων φορέων και κρατικών

μηχανισμών). Συγκεκριμένα τον ορισμό της τρομοκρατίας αποδίδουν οι ΗΠΑ (ως μία

τακτική, μία μορφή πολέμου, η οποία αποσκοπεί στην επίτευξη πολιτικών

αποτελεσμάτων), το αμερικανικό υπουργείο εξωτερικών (η προ-υπολογισμένη βία,

που συνίσταται σε επιθέσεις κατά αμάχων πολιτών ή άλλων στόχων από συνωμοτικές

και τρομοκρατικές ομάδες), το FBI (η παράνομη άσκηση βίας, κατά ατόμων ή

περιουσίας με σκοπό τη διάβρωση ή τη φθορά μιας κυβέρνησης, αμάχου πληθυσμού

ή τμημάτων τους , με στόχο την ανάπτυξη πολιτικών και κοινωνικών σκοπών), το

Ηνωμένο Βασίλειο (η χρήση βίας για πολιτικούς σκοπούς και εμπεριέχει τη χρήση

βίας και τον εκφοβισμό του πληθυσμού ή τμήματός του) το TREVI (η χρήση ή την

απειλή χρήσης βίας από συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων για την επίτευξη πολιτικών

στόχων) και το ΝΑΤΟ (η χρήση βίας, ως αποτέλεσμα υπολογισμού και απόκτησης

πολιτικών και ιδεολογικών οφελών κατά ατόμων και περιουσίας).

Ιδιαίτερη αναφορά στο κεφάλαιο αυτό γίνεται και στις διάφορες κατηγορίες

της τρομοκρατίας: 1)τρομοκρατία ως πόλεμος, 2)τρομοκρατία ως υποκατάστατο

πολεμικών πράξεων (υπάρχουν τρία σενάρια γύρω από αυτήν την κατηγορία: α)το

σενάριο της διεθνούς συνομωσίας, β)το σενάριο των μαζικών καταστροφών, γ)το

σενάριο της αντικατάστασης του πολέμου από την τρομοκρατία), 3)τρομοκρατία ως

ανταρτοπόλεμος (η άποψη αυτή εκφράζεται για λόγους εντυπωσιασμού της κοινής

γνώμης και για εκφοβισμό, διότι η πιθανότητα χρήσης της ατομικής τρομοκρατίας

από αντάρτες απαγορεύεται από το Πρωτόκολλο της Γενεύης), 4)τρομοκρατία ως

πολιτική βία (συνδέεται με την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος από μία

στρατιωτική δύναμη), 5)κρατική τρομοκρατία (μπορεί να λαμβάνει χώρα σε ένα

ολοκληρωτικό κράτος, το οποίο συνεπάγεται: ένας απόλυτος αρχηγός, υποταγή στους

νόμους, έλεγχος του ιδιωτικού κεφαλαίου, νομιμότητα μέσω της μαζικής λαϊκής

υποστήριξης, ή και χρήση της βίας από το κράτος μέσω του στρατού της αστυνομίας

και των μυστικών υπηρεσιών) 6)αριστερή τρομοκρατία, 7)ακροδεξιά τρομοκρατική

βία, 8)ισλαμικός εξτρεμισμός, 9)τρομοκρατία κατά παραγγελία, 10)τρομοκρατία του

ενός θέματος, 11)πυρηνική τρομοκρατία, 12)χημική τρομοκρατία 13)βιολογική

τρομοκρατία, 14)ηλεκτρονική τρομοκρατία. Επιπλέον, γίνεται αναφορά στην ολοένα

και μεγαλύτερη δράση του Ισλαμικού Κράτους, αναφορικά με τις επιθέσεις εναντίον

δυτικών στόχων, τη στρατολόγηση μουσουλμάνων που διαμένουν σε ολόκληρο τον

8

κόσμο, την είσοδο τζιχαντιστών σε ευρωπαϊκό έδαφος. Οι ηγέτες των κρατών-μελών

της Ε.Ε αλλά και των υπόλοιπων χωρών ανά τον κόσμο, εστιάζουν στην τελευταία

αυτή παράμετρο, δηλαδή στην είσοδο τζιχαντιστών στην εδαφική τους επικράτεια.

Πιστεύουν πως ο μοναδικός τρόπος, για να περάσουν οι τρομοκράτες σε δυτικό

έδαφος είναι μόνο μέσω των διαφόρων μεταναστευτικών ρευμάτων. Πιστεύουν, ότι ο

τρομοκράτης, υποκρινόμενος τον μετανάστη μπορεί να περάσει σε δυτικό έδαφος

απαρατήρητος. Το ενδεχόμενο αυτό δημιουργεί αίσθημα ξενοφοβίας και

ανασφάλειας από τις πολιτικές ηγεσίες, οι οποίες το μεταδίδουν και στο λαό, ο οποίος

με τη σειρά του επιδίδεται σε ρατσιστικές και ξενοφοβικές ενέργειες. Άμεσοι

αποδέκτες των ενεργειών αυτών είναι κυρίως μετανάστες ή και πολίτες δεύτερης και

τρίτης γενιάς, κυρίως μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα.

Επιπροσθέτως στο κεφάλαιο αυτό, γίνεται μία περιγραφή του ISIS. Το ISIS

ως θεμέλιο λίθο το Ισλάμ, το οποίο ανέκαθεν αποτελούσε πηγή του αγώνα τους

ενάντια στους μη μουσουλμάνους και ύψιστος καταλύτης του πολιτικού αναβρασμού.

Οι τζιχαντιστές χρησιμοποιούν τη θρησκεία, για να δημιουργήσουν μία

≪θρησκευτική ταυτότητα≫, η οποία υπερνικά την εθνική. Στη σημερινή του μορφή, ο

ισλαμισμός έχει ως αιχμή του μία αίσθηση διεκδίκησης εκ μέρους των

μουσουλμάνων, ένα αίσθημα, που φαίνεται να προσπαθεί να ανατρέψει την ηγεμονία

της Δύσης, τόσο στο επίπεδο των πολιτισμικών αξιών, όσο και σε αυτό της

οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος. Η δράση του ISIS, αλλά και των

όλων σχεδόν των ισλαμικών οργανώσεων πηγάζει από την ιδέα του ≪ιερού πολέμου≫

(τζιχάντ). Βασική θέση των Ισλαμιστών είναι, ότι η ισλαμική παράδοση οφείλει να

εξαπλωθεί σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, η μάχη εναντίον των απίστων με σκοπό

τον προσηλυτισμό τους, την υποταγή ή τον αφανισμό τους.

Τέλος, μέσα στις ενέργειες για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας

περιλαμβάνεται η ίδρυση του TREVI που αποστολή του είναι ο συντονισμός των

πληροφοριών σε θέματα τρομοκρατίας, η συνεργασία των αστυνομικών αρχών και

γενικά οτιδήποτε αφορά το διεθνές έγκλημα. Επίσης, στις 18 Φεβρουαρίου 2015

προτάθηκε η θέσπιση ενός ψηφίσματος, σχετικά με τις απειλές του ISIS στη

ναυσιπλοϊα και την είσοδο τρομοκρατών στην Ευρώπη, με το πρόσχημα της

παράνομης μετανάστευσης.

Στο δεύτερο κεφάλαιο, δίνεται ένας πλήρης ορισμός της διεθνούς ασφάλειας,

καθώς του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, ενώ στη συνέχεια επιχειρείται και μια

διεπιστημονική προσέγγιση του δεύτερου. Οι γενικότερες αλλαγές στο διεθνές

περιβάλλον στη μεταψυχροπολεμική εποχή έφεραν στην επιφάνεια για άλλη μια

φορά τη συζήτηση για την έννοια της ασφάλειας. Αν και οι μεταβολές στο διεθνές

περιβάλλον επέκτειναν τις εντάσεις, δεν κατάφεραν να σταθεροποιήσουν το άναρχο

διεθνές σύστημα, τουλάχιστον με έναν τρόπο που να καθορίζεται από τις μεγάλες

σχολές σκέψεις του ρεαλισμού και του ιδεαλισμού. Για παράδειγμα, ο John

Mearsheimer ορίζει την δομή του διεθνούς συστήματος πάνω σε πέντε υποθέσεις

σχετικά με το πώς είναι οργανωμένος ο κόσμος, υποθέσεις που βέβαια έχουν κάποια

πραγματική βάση: α) τα κράτη είναι οι κύριοι δρώντες στη διεθνή πολιτική και

λειτουργούν σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα, β) οι μεγάλες δυνάμεις πάντοτε έχουν

κάποια επιθετική ικανότητα, γ) τα κράτη ουδέποτε μπορούν να είναι σίγουρα, εάν τα

άλλα κράτη έχουν εχθρικές προθέσεις απέναντί τους, δ) οι μεγάλες δυνάμεις δίνουν

9

μεγάλη αξία στην επιβίωση τους, ε) τα κράτη είναι ορθολογικοί δρώντες που μέσα σε

λογικά πλαίσια είναι αποτελεσματικοί στο να σχεδιάζουν στρατηγικές και να

μεγιστοποιούν τις πιθανότητες επιβίωσής τους. Στην συνέχεια εκτός των άλλων θα

δούμε πως η σχολή των ιδεαλιστών κάνει λόγο για ακόμα μια θεωρία που

υποστηρίζει πως η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης θα οδηγήσει στην επικράτηση της

δημοκρατίας, όχι μόνο για τον λόγο ότι τα δορυφορικά κράτη της τέως ηγεμονικής

δύναμης στην συντριπτική πλειοψηφία τους συγκροτούνται πλέον γύρω από τις

δυτικού τύπου δημοκρατικές συμμαχίες, αλλά επειδή η θεωρία της δημοκρατικής

ειρήνης θα είναι εκείνη που θα επιβιώσεις ως ισχυρότερη. Σύμφωνα και με τον

Francis Fukuyama, η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι οι δημοκρατίες δεν πολεμούν η

μια την άλλη, αντιθέτως, δημιουργούν ζώνες ειρήνης και ασφάλειας. Αντίθετα, ο

Kenneth N. Waltz υποστηρίζει πως αν αυτό ίσχυε, τότε δεν θα αναφερόμασταν σε

θεωρία, αλλά σε ένα γεγονός.

Στη συνέχει θα δούμε πως ο David C. Rapoport, ως ένας από τους ≪πατέρες≫

της μελέτης της τρομοκρατίας, διακρίνει ≪τέσσερα κύματα≫ της τρομοκρατίας

(Αναρχισμός, Άντι-Αποικιακό, Νέο-Επαναστατική Αριστερά, Θρησκευτικός

Εξτρεμισμός), καθένα με τα δικά του χαρακτηριστικά, επομένως και διαφορετικό

κοινό, υποστηρικτές και συμμάχους, ή ακόμα και τρόπο λειτουργίας, με διάρκεια

-περίπου- μερικές δεκαετίες για το καθένα. Η σημερινή φιλελεύθερη δημοκρατία

είναι σήμερα υπό απειλή μεγαλύτερη απ’ ότι έχει υπάρξει ως τώρα μέσα στον αιώνα

που ζούμε. Οι κίνδυνοι προέρχονται από διαφορετικές πηγές, όλες σε κάποιο βαθμό

διασυνδεδεμένες. Η ανάπτυξη ιμπεριαλιστικών εξωτερικών πολιτικών, οι εσωτερικές

αναστατώσεις από κοινωνικές αναταραχές οδηγούν στην προοδευτική υποβάθμιση

των εθνικών προτύπων και του ηθικού, κάτι το οποίο εκμεταλλεύονται οι πολιτικοί

εξτρεμιστές της δεξιάς και της αριστεράς.

H τρομοκρατία θα ήταν ανίσχυρη χωρίς δημοσιότητα, αφού εξαρτάται από

την επίδραση που ασκεί σε δραματικές επιπτώσεις, ώστε να αναγκάσει και να

κρατήσει την προσοχή του κοινού, χειρίζοντας με μαεστρία τα Media. Είναι γεγονός

ότι, η τρομοκρατία και τα μέσα ενημέρωσης συνδέονται μεταξύ τους, σε μια εγγενώς

συμβιωτική σχέση, που τρέφεται και εκμεταλλεύεται η μία την άλλη για τους δικούς

της σκοπούς. Η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη και παγιωμένη άποψη των

περισσότερων πολιτικών, ακαδημαϊκών και άλλων ερευνητών, είναι ότι, τα μέσα

μαζικής ενημέρωσης μπορούν να χαρακτηριστούν είτε ως ≪οι καλύτεροι φίλοι των

τρομοκρατών≫, είτε ως ≪το οξυγόνο της δημοσιότητας, στο οποίο (οι τρομοκράτες)

βασίζονται≫, από τη γνωστή μεταφορά της πρώην Βρετανίδας Πρωθυπουργού

Margaret Thatcher. Η προπαγάνδα των τρομοκρατών και η διάδοσή της στη σημερινή

εποχή, βασίζεται όλο και περισσότερο, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως είναι

το Facebook, το Twitter και το YouTube. Παρόμοια με όλους τους οργανισμούς, οι

τρομοκρατικές ομάδες χρειάζονται χρηματοδότηση για την επίτευξη των πολιτικών

τους στόχων. Εκείνη που δεν έχουν αξιόπιστη χρηματοδότηση, είτε στρέφονται στην

εγκληματικότητα, είτε εξαφανίζονται από τις σελίδες της ιστορίας. Το 90% των

τρομοκρατικών ομάδων εξαφανίζονται από την ιστορία μέσα στα πρώτα χρόνια

ύπαρξής τους. Ως κύριες πηγές χρηματοδότησης των τρομοκρατικών ομάδων

παρουσιάζονται ευεργέτες (π.χ. κράτος Ιράν που υποστηρίζει την Χεζμπολάχ, το

Πακιστάν το Λασκάρ -ι- Τάιμπα) ή εθελοντικές συνεισφορές από την κοινότητά τους

(π.χ. Αλ Κάιντα).

10

Στην συνέχεια θα μελετήσουμε το φαινόμενο του θρησκευτικού

φονταμενταλισμού μέσα από την ≪ματιά≫ του πολιτικού επιστήμονα Samuel

Huntington και κυρίως του έργου του ≪Σύγκρουση Πολιτισμών≫, διαπιστώνοντας

πως όλο και περισσότερο ο παράγων θρησκεία και τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά θα

αποτελούν κριτήριο γεωπολιτικών θεωρήσεων ή/και αποφάσεων. Είναι δεδομένη η

διαχρονικότητα των λεγομένων του Huntington, όχι τόσο για το αν τα κρίνουμε ως

ορθά ή λανθασμένα, αλλά γιατί οι θέσεις του καλώς ή κακώς βρίσκουν βάση μέχρι

και σήμερα, είτε αυτές μεταφράζονται ως πόλεμος στην Κριμαία, είτε πόλεμος κατά

του Ισλαμικού Κράτους. Το κυριότερο όμως είναι πως επιβεβαιώνει την

διαχρονικότητα της μόνιμης επιθυμίας του ανθρώπου για ισχύ και πλούτο. Έπειτα

γίνεται μια σύντομη κοινωνιολογική προσέγγιση του φαινομένου αυτού -το οποίο θα

δούμε εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο- μέσα από την σκοπιά των Durkheim, Weber

και άλλων και τέλος γίνεται μια σύντομη διάκριση του θρησκευτικού

φονταμενταλισμού στις κυριότερες εκφάνσεις του, τον ιουδαϊκό, τον χριστιανικό και

τον ισλαμικό φονταμενταλισμό.

Στο τρίτο κεφάλαιο, σαν συνέχεια της ≪κατηγοριοποίησης≫ του

θρησκευτικού φονταμενταλισμού, βλέπουμε ότι φονταμενταλισμός είναι ένα

φαινόμενο που υπάρχει και στις τρεις γνωστές μας μονοθεϊστικές θρησκείες.

Επομένως, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός είναι η στενή και κατά γράμμα τήρηση

των γραφών και χαρακτηρίζεται από μια πολύ μεγάλη ακαμψία όσον αφορά το πώς

διαβάζονται και ερμηνεύονται οι νόμοι και οι κανόνες της συγκεκριμένης θρησκείας.

Από ψυχολογικής άποψης θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο φονταμενταλισμός

φαίνεται να έχει σαν στόχο το να αισθανθούν πιο ισχυρά, ανώτερα και έχοντα το

δίκιο με το μέρος τους, τα μέλη της εκάστοτε ομάδας, με το να προβάλλουν όλα τα

αρνητικά και επιθετικά χαρακτηριστικά στα άτομα που βρίσκονται έξω από την δική

τους ομάδα. Ο φονταμενταλισμός συνήθως αναπτύσσεται σε καταστάσεις όπου

υπάρχει πολύ μεγάλη κοινωνική αστάθεια και απελπισία και όπου ένας ακραίος και

άκαμπτος τρόπος λειτουργίας φαίνεται να δίνει μια αίσθηση σιγουριάς και

ασφάλειας. Όταν κάποιος δεν νιώθει καλά με την έλλειψη σιγουριάς θα καταφύγει

στην κατά λέξη ερμηνεία των νόμων που γι’ αυτόν θα σημαίνει ακριβείς οδηγίες για

το πώς πρέπει να σκέφτεται και πώς πρέπει να κινείται. Μια όσο το δυνατόν πιο

πλήρης ιστορική καταγραφή από την σκληρή και διαστρεβλωμένη τήρηση του Τορά,

από τους ορθόδοξους Εβραίους για παράδειγμα, στην παραγραφή και ερμηνεία της

Αγίας Γραφής κατά τον δοκούν, με κάθε λογής τρόπο μέσα στους αιώνες, τόσο από

την Ορθόδοξη όσο και την Καθολική Εκκλησία (μέχρι την τελική διάσπασή τους) και

στο ξέσπασμα της Μεταρρύθμισης και της Αντιμεταρρύθμισης, μέχρι την δημιουργία

του Ισλάμ και την διάσπαση των πιστών του σε σιίτες και σουνίτες και τις σύγχρονες

μορφές ≪τζιχάντ≫.

Ο αναγνώστης στο κεφάλαιο αυτό ≪έρχεται αντιμέτωπος≫ με μια πλήρη

ιστορική αναδρομή σχετικά με την γέννηση, την άνοδο και την πτώση πολλών

γνωστών ακτιβιστικών οργανώσεων και τρομοκρατικών οργανώσεων που με όπλο

τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό επιχείρησαν ή και εφάρμοσαν την ατζέντα τους.

Από τους Ουαχαμπίτες του 18ου αιώνα και του Αδελφούς Μουσουλμάνους του 1929

που ήταν η βάση για το Πολιτικό Ισλάμ και την επιρροή του σε γερά θεμέλια ως την

εποχή μας, μέχρι την Χεζμπολάχ, την Φατάχ, τους Ταλιμπάν, την Αλ Κάιντα και το

11

νεότερο Ισλαμικό Κράτος, καθώς και τον ≪σεισμό≫ που προκάλεσε η Αραβική

Άνοιξη (και τα αποτελέσματα αυτής) στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.

Στο τέταρτο κεφάλαιο, η προσοχή πλέον στρέφεται αποκλειστικά στο

σήμερα και την χρησιμοποίηση του θρησκευτικού φονταμενταλισμού ως μέσω

εξάπλωσης απλού φόβου και σκληρής τρομοκρατίας. Το ενδιαφέρον μας εδώ στην

αρχή μονοπωλεί το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου στη Συρία ως αντίδραση στο

καθεστώς Άσαντ και βρίσκεται σε εξέλιξη από τον Μάρτιο του 2011 και αυτό

κρίνοντας παράλληλα τις εκάστοτε κινήσεις τόσο των Μεγάλων Δυνάμεων (ΗΠΑ,

Ρωσία, Κίνα κλπ) στην διεθνή σκακιέρα, όσο και τις κινήσεις των χωρών γύρω από

τη Συρία (Ισραήλ, Ιράκ, Ιράν). Ο πόλεμος έχει τις απαρχές του στην εξέγερση που

ξέσπασε στη Συρία στο πλαίσιο της Αραβικής Άνοιξης. Η συριακή κυβέρνηση

ανέπτυξε τον στρατό για να καταστείλει την εξέγερση, και αρκετές πόλεις

πολιορκήθηκαν. Σύμφωνα με μάρτυρες, στρατιώτες που αρνήθηκαν να ανοίξουν πυρ

εναντίον αμάχων εκτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες από το στρατό της Συρίας.

Η κυβέρνηση της Συρίας αρνήθηκε τη φημολογία για αποστασίες, και κατηγόρησε

≪ένοπλες συμμορίες≫ για την πρόκληση ταραχών.

Στη συνέχεια θα δούμε πως οι τζιχαντιστές εν έτει 2013 κυριαρχούν

περισσότερο στην Αντιπολίτευση και το καθεστώς Ασάντ ανακτά την στρατιωτική

του πρωτοβουλία. Τον Απρίλιο του ίδιου έτους ο Συριακός Στρατός μαζί με την

Οργάνωση Χεσμπολάχ εξαπολύουν επίθεση στην πόλη Κουσέιρ. Ο Αμπού Μπακρ αλ

Μπαγκντάντι, ηγέτης της Αλ Κάιντα, στο Ιράκ, αναλαμβάνει την πατρότητα του

μετώπου Αλ Νούσρα και ανακοινώνει την συνένωση των δυο οργανώσεων με την

ονομασία Ισλαμικό Χαλιφάτο στο Ιράκ και το Λεβάντε (ISIS). Τον Νοέμβριο του

2013 ως μέρος της συνεχιζόμενης Κουρδικής εξέργεσης, το Δυτικό Κουρδιστάν δεν

αναγνωρίζεται επίσημα ως αυτόνομο κράτος από την Συριακή κυβέρνηση, παρόλο

που οι Κούρδοι μαχητές παίρνουν μέρος στις μάχες κατά του ISIS.

Το 2014 φαίνεται ότι ο εμφύλιος έχει ξεσπάσει και στις δυνάμεις που είχαν

ενωθεί κατά του Ασάντ. Η προέλαση του Ισλαμικού κράτους στο Ιράκ πυροδοτεί

ριζική αλλαγή στις προτεραιότητες της διεθνούς κοινότητας. Mερικές ομάδες

σαλαφιστών ανταρτών και o Ελεύθερος Συριακός στρατός (FSA) επιτίθονται στον

ISIS. H Αλ Κάιντα αποστασιοποιείται από τον ISIS. Η Τουρκία χαρακτηρίσει το

μέτωπο Αλ Νούσρα τρομοκρατική οργάνωση μετά την κατάκτηση της πόλης

Κεσάμπ. Ο Ελεύθερος Συριακός Στρατός έχει διασπαστεί. Τον Μάιο, μετά από μάχη

τριών ετών ο Συριακός στρατός του Ασάντ καταλαμβάνει την Χομς. Τον Ιούνιο, το

ISIS καταλαμβάνει την Μοσούλη και το Τικρίτ, αλλάζει το όνομα του σε Ισλαμικό

Κράτος και κηρύσσει την ίδρυση του Παγκόσμιου Χαλιφάτου. Μετά από αυτή την

συμβολική κίνηση διάφορες τζιχαντιστικές ομάδες και οργανώσεις όπως η Ανσάρ Αλ

Σαρία (Λιβύη), οι Ταλιμπάν, και η Μπόκο Χαράμ (Νιγηρία) ορκίστηκαν πίστη στο

νέο χαλίφη. Αρχικά η Αλ Κάιντα τηρούσε εχθρική στάση προς το ισλαμικό κράτος,

αργότερα τάχθηκε υπέρ του ισλαμικού κράτους. Στην Συρία, ο Ασάντ κερδίζει το

90% των ψήφων στις περιοχές που αυτός κατέχει και η ζωή φαίνεται να επιστρέφει

σταδιακά σε πολλές περιοχές της Χώρας. Οι ΗΠΑ βομβαρδίζουν το Ισλαμικό

Κράτος, ενώ το Ισλαμικό Κράτος καταστρέφει σημαντικές αρχαιότητες που

χρονολογούνται από την εποχή του Χριστού.

12

Στις αρχές του 2015, το Χαλέπι ήταν η σημαντικότερη περιοχή

αντιπαράθεσης των αντιμαχόμενων δυνάμεων της Αντιπολίτευσης που τώρα είχαν

διαχωριστεί αλλά και κατά του Ασάντ. Το Χάλέπι είναι σημαντική πόλη και για τις

δυο πλευρές, τόσο στρατιωτικά αλλά και σε πολιτικό επίπεδο. Τον Οκτώβριο του

ίδιου έτους δημιουργήθηκε το (FDS), οι Δημοκρατικές Δυνάμεις της Συρίας οι οποίες

πολεμούν κατά του ISIS και συγκεκριμένα κατά του ISIL, ιδρύθηκε με αποστολή να

αγωνιστεί για την δημιουργία μιας κοσμικής, δημοκρατικής και ομοσπονδιακής

Συρίας, κατά μήκος των εδαφών της Επανάστασης της Rojava στη βόρεια Συρία και

έχει συμμαχήσει με τις κουρδικές ομάδες YPG και YPJ.

Τον Μάρτιο του 2016 ο Αραβικός Σύνδεσμος κατέταξε την Χεζμπολάχ στην

λίστα με τις τρομοκρατικές οργανώσεις. Η Χεζμπολάχ μάχεται στο πλευρό του

Άσαντ. Στο πλευρό της Χεζμπολάχ τάχθηκε ο Ιρακινός υπουργός Εξωτερικών, ενώ

έντονες ενστάσεις διατύπωσαν το Ιράν και ο Λίβανος. Τον Σεπτέμβριο, οι υπουργοί

Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής Τζον Κέρι και της Ρωσίας

Σεργκέι Λαβρόφ ανακοίνωσαν ένα σχέδιο για την κήρυξη εκεχειρίας στη Συρία,

έπειτα από μια ημέρα μαραθώνιων διαπραγματεύσεων στη Γενεύη. Η εκεχειρία έληξε

μια εβδομάδα μετά με την Αμερική να είναι εξοργισμένη με τις ειδήσεις περί του

βομβαρδισμού μιας πομπής φορτηγών με ανθρωπιστική βοήθεια κοντά στο Χαλέπι

της Συρίας. Υπό τον έλεγχο των ανταρτών στο Χαλέπι παραμένουν μόνο δύο

σημαντικές συνοικίες, η Σουκάρι και η αλ-Μασάντ μαζί με μια χούφτα μικρών

συνοικιών. Η ανακατάληψη του Χαλεπίου, που είναι διαιρεμένο σε καθεστωτικούς

και αντικαθεστωτικούς από το 2012, είναι η μεγαλύτερη νίκη του Ασάντ απέναντι

στους αντάρτες αφότου ξεκίνησε ο πόλεμος στη Συρία. Το Ισλαμικό Κράτος έχει

εξαπολύσει επίθεση στην Παλμύρα σε αντίποινα για την επιτυχημένη προέλαση του

Συριακού στρατού στο Χαλέπι. Στις 22 Δεκεμβρίου το Ισλαμικό Κράτος εκτελεί με

βάναυσο τρόπο δυο Τούρκους στρατιώτες βάζοντας τους φωτιά, στο βίντεο που

δόθηκε στην δημοσιότητα πρωταγωνιστεί ο αρχηγός της οργάνωσης Αμπού Μπακρ

αλ-Μπαγκντάντι ο οποίος καλεί σε εκδίκηση κατά της Τουρκίας. Ο συριακός στρατός

ανακοίνωσε την κατάπαυση του πυρός που θα τεθεί σε ισχύ, στις 00.00 της 30ής

Δεκεμβρίου με εγγυήτριες δυνάμεις την Ρωσία και την Τουρκία. Από τη συμφωνία

αποκλείεται το Ισλαμικό Κράτος, το πρώην Μέτωπο αλ-Νούσρα και οι ένοπλες

οργανώσεις που συνδέονται με αυτά.

Τον Φεβρουάριο του 2017, η συριακή κυβέρνηση κατηγορήθηκε από την

Διεθνή αμνηστία ότι σε όλη την περίοδο της κρίσης εκτελέστηκαν σε συριακή

φυλακή πάνω από 13000 αιχμάλωτοι. Στην έκθεσή της η Διεθνής Αμνηστία αναφέρει

ότι οι εκτελέσεις πραγματοποιήθηκαν στη φυλακή Σαϊντνάγια κυρίως από το 2011

έως το 2015, όμως είναι πιθανό να συνεχίζονται και ισοδυναμούν με εγκλήματα κατά

της ανθρωπότητας. Η πλειονότητα των εκτελεσμένων ήταν άμαχοι που ήταν

αντίθετοι στο καθεστώς του Σύρου προέδρου Μπασάρ αλ Άσαντ. Η συριακή

κυβέρνηση έχει διαψεύσει επανειλλημένως αυτές τις κατηγορίες. Σημαντικό πλήγμα

στον αγώνα κατά της ισλαμικής τρομοκρατίας δέχθηκε η Αλ Κάιντα όταν

αμερικάνικο, μη επανδρωμένο αεροσκάφος βομβάρδισε την περιοχή που βρισκόταν ο

δεύτερος σε ιεραρχία της Αλ Κάιντα, Αμπού Αλ Χαΐρ Αλ Μάσρι. Ο Αλ Μάσρι ήταν

γαμπρός του Οσάμα Μπιν Λάντεν και υπαρχηγός της οργάνωσης. Οι ΗΠΑ θεωρούν

ότι η δολοφονία ενός τόσο σημαντικού στελέχους της Αλ Κάιντα θα οδηγήσει σε

απάντηση από την πλευρά των τζιχαντιστών.

13

Στις 28 Φεβρουαρίου 2017, η Ρωσία και η Κίνα ασκούν βέτο σε μια απόφαση

του ΟΗΕ που προέβλεπε την επιβολή κυρώσεων στη Συρία επειδή έκανε χρήση

χημικών όπλων. Μετά τις επιθέσεις με χημικά όπλα, ο Αμερικανός πρόεδρος

Ντόναλντ Τραμπ διέταξε πυραυλική επίθεση εναντίον αεροπορικής βάσης του

καθεστώτος Ασαντ στη Συρία. Η Ρωσία ακύρωσε το μνημόνιο που είχε

συνυπογράψει με τις ΗΠΑ για την αποφυγή αεροπορικής εμπλοκής στη Συρία και

ζήτησε έκτακτη συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, ενώ ο Πούτιν

συγκάλεσε το ρωσικό Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας. Οι άντρες των Συριακών

Δημοκρατικών Δυνάμεων (SDF), της συμμαχίας μεταξύ Κούρδων και Αράβων που

στηρίζεται από τις δυνάμεις των ΗΠΑ, ανακοίνωσαν την απελευθέρωση της Ράκα

στις 17 Οκτωβρίου 2017, ύστερα από τις πολύμηνες μάχες κατά των τζιχαντιστών του

αυτοαποκαλούμενου Ισλαμικού Κράτους. Στις 8 Νοεμβρίου ο Συριακός Αραβικός

Στρατός με τη στήριξη των συμμάχων του, ανάμεσά τους και η σιίτικης λιβανέζικη

παραστρατιωτική οργάνωση Χεζμπολάχ, απελευθέρωσε την Αμπού Καμάλ,

τελευταία πόλη και προπύργιο της οργάνωσης Ισλαμικό Κράτος (ISIS) στη Συρία.

Στις 19 Ιανουαρίου 2018, έχοντας ως κύριο λόγο την προφύλαξη των συνόρων με την

Συρία, εισέβαλε ο Τουρκικός στρατός στην Συρία με κύριο στόχο την πόλη Αφρίν,

κάτι που αποτελεί ένα ακόμη μέρος της μακροχρόνιας Κουρδοτουρκικής σύγκρουσης

που επικρατεί από το 1978 και προέκταση του Συριακού Εμφύλιου πολέμου.

Εθελοντές από την Ευρώπη είχαν ξεκινήσει να μάχονται υπέρ των Κούρδων,

προερχόμενοι από διάφορες χώρες του κόσμου. Στις 28 Ιανουαρίου μετά από μια

σκληρή μάχη με τους Κούρδους, Σύριοι αντάρτες προσκείμενοι στις Τουρκικές

δυνάμεις είχαν καταφέρει να συμπεριλάβουν στον έλεγχο τους, το όρος της

Μπάρσας. Πλέον ο πόλεμος στην Συρία διανύει το 8ο έτος του.

Έπειτα βλέπουμε, πως η τρομοκρατία του Ισλαμικού Κράτους εξαπλώνεται με

μίσος και μεθοδικότητα σε όλη την Ευρώπη, μέσα από τις επιθέσεις που έλαβαν χώρα

τα τελευταία χρόνια. Οι ≪μαχητές≫ του Ισλαμικού Κράτους έχοντας πλέον στα

στρατεύματα τους Ευρωπαίους πολίτες με καταγωγή από χώρες της Μέσης Ανατολής

και την Αφρικής, μπαίνουν νόμιμα στις χώρες όπου είναι υπήκοοι και σκορπούν τον

θάνατο. Από το 2014 μέχρι και σήμερα περίπου 600 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή

τους και χιλιάδες έχουν τραυματιστεί από τις επιθέσεις τρομοκρατικών οργανώσεων.

Στο τέλος του κεφαλαίου αυτού γίνεται μια πρόβλεψη για το μέλλον της τρομοκρατία

διεθνώς.

Στο πέμπτο κεφάλαιο, το ενδιαφέρον στρέφεται στις εξάρσεις θρησκευτικού

φονταμενταλισμού στην Ελλάδα. Θα παρατηρήσουμε μέσα από αυτό το κεφάλαιο

πως η Ελλάδα είναι μια χώρα ≪προνομιούχα≫ ως προς την απουσία σοβαρών

εξάρσεων θρησκευτικού φονταμενταλισμού με την παρουσία εκτεταμένων σοβαρών

επεισοδίων ένοπλης βίας και σε αυτό βοηθά σίγουρα η θρησκευτική ομοιογένεια του

συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας. Έτσι η προσοχή μας εστιάζεται κυρίως σε

διαδηλώσεις παλαιοημερολογιτών, στα βίαια τάγματα εφόδου της Χρυσής Αυγής

κατά μεταναστών, αλλά και στο επίδοξοι και πρώην τρομοκράτες χρησιμοποίησαν

την χώρα μας ως μέσο διέλευσης για την υπόλοιπη Ευρώπη για να επιτύχουν τους

σκοπούς τους τις προηγούμενες δεκαετίες, πόσο μάλλον σήμερα, εκμεταλλευόμενοι

το έντονο μεταναστευτικό κύμα προς την χώρα μας, λόγω και του πολέμου που

μαίνεται στη Συρία. Σε συνέχεια αυτού, δεν θα μπορούσαμε βέβαια να μην κάνουμε

λόγο το έντονο μεταναστευτικό πρόβλημα που βιώνει τα τελευταία χρόνια η χώρα

14

μας, κυρίως στα νησιά του Αιγαίου, ειδικά στα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης

(ή κέντρα Καταγραφής) πιο γνωστά ως hot spots, με τα επεισόδια που λαμβάνουν

χώρα να είναι πλέον καθημερινό φαινόμενο.

Το παρόν πόνημα ολοκληρώνεται με το έκτο κεφάλαιο, όπου γίνεται μια

εκτενής και όσο το δυνατόν πιο πλήρης κοινωνιολογική προσέγγιση του

θρησκευτικού φονταμενταλισμού, από το πως γεννιέται και εδραιώνεται μια

θρησκεία και πως διαχωρίζονται ομάδες ατόμων από μια επίσημη θρησκεία, την

άνοδο της νεωτερικότητας και την έξαρση -πιο πρόσφατα- του θρησκευτικού και δη

του ισλαμικού φονταμενταλισμού μέχρι και σήμερα, καθώς και τον ρόλο που παίζει ο

παράγοντας πολιτική στην εξίσωση αυτή. Και όλα αυτά, με την ≪βοήθεια≫

σπουδαίων -διεθνώς αναγνωρισμένων- κοινωνιολόγων και πολιτικών επιστημόνων,

όπως ο Braun, o Fromm, o Marx, ο Weber και ο Heywood.

15

Κεφάλαιο 1: Γενικές αρχές περί τρομοκρατίας

Σύμφωνα με τον Α. Δαλδάκη: ≪Η τρομοκρατία είναι σύστημα και συνείδηση

της κάθε εξουσίας, και είναι συνείδηση γιατί οι εξουσιαστές γνωρίζουν

≪επιστημονικά≫ και πρακτικά πως μόνο με τον τρόμο καθίσταται δυνατόν σ’ αυτούς

να επιβάλλουν και να διατηρούν τον έλεγχό τους επί των λαών. Και είναι σύστημα,

γιατί είναι πλήθος οι τρόποι και τα μέσα που χρησιμοποιούνται ή μπορεί να

χρησιμοποιηθούν για την άσκηση της τρομοκρατίας προς επιβολή της εξουσίας. Αυτό

δε το πλήθος των τρόπων και των μέσων συστηματοποιείται και δομείται κατά

τέτοιον τρόπο, ώστε η άσκηση της τρομοκρατίας να γίνεται αποτελεσματικότερα και

συγκερασματικότερα, ανάλογα πάντα με τις συνθήκες και με το βαθμό της

εκδηλούμενης κάθε τόσο αντιδράσεως εκ μέρους των κοινωνιών επί των οποίων και

επιβάλλεται η εξουσία≫. (…)1

α) Η Τρομοκρατία υπό το πρίσμα της αναρχίας και των εθνικοαπελευθερωτικών

κινημάτων

Οι αναρχικοί ιδεολόγοι των τελών του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου

χρησιμοποιούσαν την βία2 ως λεκτικής έκφρασης στις δημόσιες ομιλίες, στα βιβλία ή

στα φυλλάδια που εξέδιδαν.3 Η βία που μπορεί να ασκούσαν τα άτομα εκείνη την

εποχή ήταν ατομικής φύσεως και όχι δράσεως οργανωμένων ομάδων. Σημαντικός

θεωρητικός του αναρχισμού ήταν ο Μπακούνιν,4 ο οποίος δεν άσκησε ποτέ βία ο

ίδιος, αλλά είχε την τάση εξύφανσης συνωμοσιών και σύστασης συνωμοτικών

ομάδων, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν ανύπαρκτες.5

Ωστόσο, βασική διαφορά των παραδοσιακών αναρχικών κινημάτων με τη

σημερινή τρομοκρατία έγκειται περισσότερα στο γεγονός ότι οι γνωστοί αναρχικοί

ιδεολόγοι και φιλόσοφοι δεν δίδαξαν τη χρήση της άμεσης βίας ή της τρομοκρατίας

όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, αλλά ακόμα και όταν κάποιοι από αυτούς έκαναν χρήση

άμεσης βίας (π.χ. επώνυμες απόπειρες κατά της ζωής Ευρωπαίων και Αμερικανών

1. Από τον πρόλογο του βιβλίου του Ανδρέα Δαλδάκη, ≪Ουτοπία: o ρεαλισμός του μέλλοντος≫,

Αθήνα 2002, Εκδόσεις Ιδιωτική.

2. Για τον ορισμό της βίας ως μορφή τρομοκρατίας βλ. σελ. 8 στο συγκεκριμένο κεφάλαιο.

3. Βλ. περισσότερα στο κεφάλαιο ≪Αναρχία και τρομοκρατία≫, σελ. 23-24, Μπόση Μαίρη (1996),

Ελλάδα και Τρομοκρατία – Εθνικές και Διεθνείς Διαστάσεις, Αθήνα, Eκδόσεις ΑΝΤ Ν. Σάκκουλα.

4. https://en.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Bakunin.

5. Woodcock G., Anarchism. Duclos Jacques, Οι Αναρχικοί. Τζολ Τ., Οι Αναρχικοί. Μπακούνιν, Θεός

και Κράτος, Αντιεξουσιαστικός Σοσιαλισμός. Κροπότκιν, Αναρχία. ≪Bakunin thought that the robber

was society’s “enemy par excellence”, for the robber had rejected society out of hand≫. W. Laquer,

Terrorism, Boston, Little Brown and Co., 1977 σελ. 7.

16

ηγετών6), η πράξη τους ήταν καθαρά προσωποποιημένη και υποκειμενικά ηρωική.7

Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι πράξεις τρομοκρατίας ήταν άμεσα

συνδεδεμένες με την αριστερά, παρόλο που ποτέ δεν υπήρξαν αποδεικτικά στοιχεία

για την ταύτισή της με την τρομοκρατία.8

Αντίθετα, τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα (αλλά και, γενικότερα, ο

αγώνας για αυτοδιάθεση) συνδέονται, σχεδόν πάντοτε, με την τρομοκρατία. Όπως

είναι γνωστό, κυρίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εμφανίσθηκε στο προσκήνιο

ένας μεγάλος αριθμός απελευθερωτικών κινήσεων που στρέφονταν κατά του

αποικιοκρατικού ζυγού ή όποιας άλλης ξένης κατοχής. Τα μέλη των κινημάτων

αυτών, αντιμετωπίζονταν από την κεντρική εξουσία ως τρομοκράτες και απεχθείς

εγκληματίες. Πράγματι, στις περισσότερες περιπτώσεις οι απελευθερωτικοί αυτοί

αγώνες,9 κάτω από τις ιδιάζουσες συνθήκες του ≪ανταρτοπολέμου≫ και με τη χρήση

μέσων πολεμικών που προκαλούν φόβο στους κατακτητές και τους συνεργάτες τους,

θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως τρομοκρατικές επιθέσεις,10

Βέβαια, το ερώτημα που γεννάται σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το εξής

απλό: έχουν την δυνατότητα τα εκφοβιστικά αυτά αγωνιστικά μέσα να βρουν μια

ηθική και νομική δικαίωση, λόγω του δίκαιου σκοπού στον οποίο κατατείνουν, και σε

καταφατική περίπτωση, μέχρι ποιού σημείου μια τέτοια δικαίωση μπορεί να καλύψει

ενδεχόμενη τρομοκρατική δράση.11 Για πολλούς, θα ήταν αναμενόμενο, η ταύτιση ή

σύνδεση των δύο αυτών εννοιών να λήξει με το τέλος της αποαποικιοποίησης.

Αντιθέτως, η ύπαρξη εθνικών ομάδων και μειονοτήτων στο εσωτερικό των κρατών,

πολλές από τις οποίες ήταν καταπιεζόμενες και απομονωμένες από το πλαίσιο των

εθνικών κρατών, διατήρησε το ζήτημα στο προσκήνιο. Είναι γεγονός ότι πολλές από

τις προαναφερθείσες ομάδες διαθέτουν αγωνιστικό, μαχητικό ή

εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα, έχοντας άλλοτε σε μεγαλύτερο και άλλοτε σε

6. Τέτοια περιστατικά ήταν οι Πρόεδροι Garfield & McKinley των ΗΠΑ, όπως και αρκετές

αποτυχημένες απόπειρες κατά του Βίσμαρκ και του Κάιζερ. Ο Γάλλος πρόεδρος Καρνότ

δολοφονήθηκε το 1894, ο Ισπανός πρωθυπουργός Αντόνιο Κάνοβας το 1897, η Βασίλισσα Ελισάβετ

(Ζίτα) της Αυστρίας το 1898, ο Βασιλιάς Ουμπέρτο της Ιταλίας το 1900. W. Laquer, The Age of

Terrorism, σελ. 18.

7. 7. W. Laquer, The Age of Terrorism, Little Brown and Co.,, σελ. 19.

8. Στη πραγματικότητα, οι μόνοι που χρησιμοποίησαν την τρομοκρατία ήταν οι Black Hundred, μια

ομάδα της άκρας δεξιάς στη Ρωσία, που έδρασε κατά του νεοσύστατου σοβιετικού κράτους και είχε

τη συμπαράσταση της αστυνομίας. Lquer W., The Age of Terrorism, οπ. παρ., σελ. 20.

9. Βλ. Petra, J. and Zeitlin, M., (eds), Latin America. Reform or Revolution?, Fawcett, USA, 1968

10. Π. Παπαδάτος, όπ. π. υποσημ. 4, σελ. 24.

11. Επιγραμματικά μπορεί να αναφερθεί ότι τόσο από τον Χάρτη του Ο.Η.Ε. όσο και το εθιμικό

διεθνές δίκαιο, αναγνωρίζεται το δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθεση. Το συγκεκριμένο δικαίωμα

εφαρμόστηκε κατά την περίοδο της αποαποικιοποίησης, ενώ αμφισβητούμενο είναι από την

επιστήμη αν μπορεί να εφαρμοστεί και εκτός αποαποικιακού πλαισίου. Ο αγώνας των λαών για

αυτοδιάθεση και εθνική ανεξαρτησία αναγνωρίζεται και από το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, μέσα

από τις Συμβάσεις της Γενεύης της 12 Αυγούστου του 1949 και κυρίως από τα δύο συμπληρωματικά

Πρωτόκολλα σχετικά με την προστασία των θυμάτων των διεθνών ενόπλων συγκρούσεων του 1977.

Αναλυτικότερα βλ. στο: Αθ. Βαμβούκος, Τρομοκρατία και Διεθνές Δίκαιο, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση

(1991), σελ. 27-54.

17

μικρότερο βαθμό τάσεις αυτονόμησης ακόμη και απόσχισης. Κατά συνέπεια, η

σύγχυση μεταξύ τρομοκρατίας και εθνικοαπελευθερωτικών ομάδων συνεχίζει να

υφίσταται, πολλές φορές εσκεμμένα προς όφελος των κρατών.12 Την σύγχυση αυτή

περιγράφει χαρακτηριστικά η φράση ≪one man’s terrorist is another man’s freedom

fighter≫, δηλαδή τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των μεν είναι την ίδια στιγμή οι

απεχθείς τρομοκράτες των δε. Όντως, τα παραδείγματα είναι πολλά με

χαρακτηριστικότερο όλων την Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης, η

οποία για τον αραβικό κόσμο αποτελείται από αγωνιστές της ελευθερίας, ενώ για το

Ισραήλ, και ίσως τους Δυτικούς, συνιστά μια τρομοκρατική οργάνωση. Το ίδιο ισχύει

και για τον Ιρλανδικό IRA, τη βασκική ETA και κουρδικό PKK.

Με τον σαφή διαχωρισμό της τρομοκρατίας από τα εθνικοαπελευθερωτικά

κινήματα, έχουμε ως αποτέλεσμα ένα σταθερό ζητούμενο από εκείνους που

επιθυμούν και ζητούν έναν ορισμό για την τρομοκρατία. Με τη σαφή διάκριση θα

διευκρινιστούν τα όρια των κινημάτων αυτών, η υπέρβαση των οποίων θα ισοδυναμεί

με διεθνή παρανομία. Παρόλα αυτά όμως, αυτό αποτελεί δύσκολό εγχείρημα και

βασικό σημείο αντιπαράθεσης μεταξύ Δυτικών και Αναπτυσσόμενων κρατών. Ο

συμβιβασμός που επιτυγχάνεται κάθε φορά συνδυάζει με απλό παραθετικό τρόπο,

αφενός την απερίφραστη καταδίκη της τρομοκρατίας, και αφετέρου την

επαναβεβαίωση της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών και της νομιμότητας των

εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων καθώς και την πλήρη επιφύλαξη του δικαιώματος

για αγώνα κατά της ξένης κατοχής και κυριαρχίας.13

β) Θεωρητική προσέγγιση της Τρομοκρατίας14

Όπως και σε όλες τις άλλες επιστήμες, έτσι και στην Πολιτική Επιστήμη, ο

ορισμός είναι μια εξίσωση, όπου κάποιος νέος ή ≪κακώς≫ αντιληπτός όρος

διατυπώνεται μέσω -τουλάχιστον- δύο γνωστών παλαιότερων και δοκιμασμένων

όρων15. Ωστόσο απλές, μη επιστημονικές ερμηνείες απαιτούν μόνο ένα στοιχείο, οι

οποίες δεν συγκαταλέγονται στην κατηγορία των ορισμών, αλλά στην κατηγορία των

συνωνύμων, μεταφράσεων, ταυτολογιών ή απλώς κάποιων τίτλων. Τέτοια

παραδείγματα είναι: Τρομοκρατία = Έγκλημα, Τρομοκρατία = Κομμουνισμός,

Τρομοκρατία = Σοσιαλισμός.16 Επιπλέον, παρατηρούνται και ορισμοί με δύο και τρία

12. Φ. Δασκαλοπούλου-Λιβαδά, Τρομοκρατία: Νεότερες Εξελίξεις στο Διεθνές Δίκαιο, Αθήνα-

Κομοτηνή: Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα (1998), σελ. 22.

13. Βλ. Φ. Δασκαλοπούλου-Λιβαδά, όπ. π. υποσημ. 22, σελ. 24.

Καθώς και στο Petra, J. and Zeitlin, M., (eds), Latin America. Reform or Revolution?, Fawcett, USA,

1968.

14. Βλ. περισσότερα στο κεφάλαιο ≪Αναρχία και τρομοκρατία≫, σελ. 23-24, Μπόση Μαίρη (1996),

Ελλάδα και Τρομοκρατία – Εθνικές και Διεθνείς Διαστάσεις, Αθήνα, Eκδόσεις ΑΝΤ Ν. Σάκκουλα.

15. Βλ. περισσότερα στο κεφάλαιο ≪Προβλήματα ορισμού της τρομοκρατίας≫, σελ. 31-32, Μπόση

Μαίρη (1996), Ελλάδα και Τρομοκρατία – Εθνικές και Διεθνείς Διαστάσεις, Αθήνα, Eκδόσεις ΑΝΤ Ν.

Σάκκουλα.

16. Alex P. Schmid, Political Terrorism: A Reasearch Guide to Concepts, Theories, Data Bases and

Literature, with a Bibliography by the author and a world directory of terrorism organizations by A.

Jongman (Amsterdam: North Holland Publishing Company, 1984), σελ. 5.

18

στοιχεία όπως: Τρομοκρατία = Πολιτική δολοφονία, Τρομοκρατία = Θανάτωση

αθώων, Τρομοκρατία = Βία για πολιτικούς λόγους. Ο Alex P. Schmid σε σχετική

έρευνά του, έχει ταξινομήσει τις λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο στην

προσπάθεια ανάλυσης της τρομοκρατίας σε ένα σύνολο από 109 λέξεις,17 εκ των

οποίων, εκείνες με μεγαλύτερη συχνότητα χρήσεως σε ποσοστά % είναι οι

ακόλουθες: Βία-δύναμη 83%, Πολιτική 65%, Φόβος-τρόμος 51%, Εκφοβισμός 47%,

Ψυχολογικός αντίκτυπος-αναμενόμενες αντιδράσεις 41,5%, Θύμα-στόχος-

διαφοροποίηση 37,5%, Με σκοπό, σχεδιασμό, συστηματικά οργανωμένη πράξη 32%

και Μέθοδος πάλης, στρατηγική, τακτική 30,5%. Παραδείγματα αυτών των

προσεγγίσεων και θεωριών του ορισμού της τρομοκρατίας, ακολουθούν από την

επόμενη παράγραφο και εξής.

Τρομοκρατία ως πόλεμος. Συχνά η τρομοκρατία ταυτίζεται με τον πόλεμο.18 Η

μεταφορική έννοια πόλεμος δημιουργεί αμέσως την εικόνα δύο οργανωμένων

στρατιωτικών ομάδων, εξοπλισμένων για μάχη, παρατεταγμένων ο ένας απέναντι

στον άλλον, μέσα στις επαγγελματικές αρχές τιμής που μάχονται ο ένας τον άλλον

βάσει πολεμικών κωδίκων και κανόνων. Η πραγματικότητα είναι τελείως

διαφορετική, εάν υπολογίσουμε ότι ανάμεσα στα θύματα υπάρχει και μεγάλο

ποσοστό άμαχου πληθυσμού.

Τρομοκρατία ως υποκατάστατο πολεμικών πράξεων. Ο Brian Jenkins19

αναφέρει τρία σενάρια που περιγράφουν την τρομοκρατία ως υποκατάστατο

πολεμικών πράξεων:

1. Το σενάριο της διεθνούς συνωμοσίας, σύμφωνα με το οποίο, όλοι οι

τρομοκράτες είναι μέλη κάποια αόριστης μυστικής οργάνωσης, η οποία

στοχεύει σε μια παγκόσμια αποσταθεροποίηση.

2. Το σενάριο των μαζικών καταστροφών που θα προκληθούν από τρομοκράτες,

οι οποίοι θα αποκτήσουν πυρηνικά όπλα (nuclear terrorism).20

3. Το σενάριο της αντικατάστασης του πολέμου από την τρομοκρατία.

Τρομοκρατία ως ανταρτοπόλεμος.21 Τα ΜΜΕ έχουν υποστηρίξει ότι η

τρομοκρατία είναι ≪αντάρτικο πόλεων≫ ή≪ανταρτοπόλεμος≫. Η άποψη αυτή

17. Βλ. Alex P. Schmid, Political Terrorism: A Reasearch Guide to Concepts, Theories, Data Bases and

Literature, with a Bibliography by the author and a world directory of terrorism organizations by A.

Jongman (Amsterdam: North Holland Publishing Company, 1984), σελ. 76-77.

18. Η κλασική έννοια του πολέμου (όπως διατυπώθηκε από ≪United States General Orders 100, April

24, “Lieber’s Code≫), είναι ≪η κατάσταση ένοπλης διαμάχης (armed hostility) μεταξύ ανεξάρτητων

κρατών ή κυβερνήσεων≫ (7 Moore International Law 154 (1906), παρατίθεται στον Bishop W.

William, International Law, Cases and Materials, Third Edition, Little Brown & Company, Boston, USA,

1971 σελ. 947-948. Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών στο άρθρο 2 αναφέρει: ≪Ο Οργανισμός και τα

Μέλη του, εν τη επιδιώξει των εν άρθρω 1 εκτιθεμένων, θα ενεργώσι συμφώνως προς τας

ακολούθους αρχάς…≫.

19. https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/reprints/2006/RAND_RP1215.pdf

20. Βλ. κεφάλαιο ≪Πυρηνική στρατηγική≫, σελ. 253-265, Κωνσταντίνος Κολιόπουλος (2010), Η

στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα, Εκδόσεις 3η Χιλιάδα.

19

εκφράζεται για λόγους εντυπωσιασμού της ατομικής τρομοκρατίας από αντάρτες

απαγορεύεται από το Πρωτόκολλο της Γενεύης.22

Τρομοκρατία ως πολιτική βία. H πολιτική βία δεν περιλαμβάνει μόνο την

άσκηση ατομικής βίας, η οποία ασκείται μεταξύ ομάδων ή συνόλων. Πολιτική βία

μπορεί να θεωρηθεί η κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος από μια

στρατιωτική κυβέρνηση. Η πολιτική βία μπορεί να ευθύνεται για τη δημιουργία

αντιτιθέμενων ιδεολογικά τρομοκρατικών ομάδων.

Τρομοκρατία ως κρατική τρομοκρατία. Μπορεί να λαμβάνει χώρα σε ένα

ολοκληρωτικό κράτος το οποίο συνεπάγεται ένας απόλυτα αρχηγός, υποταγή στους

νόμους, έλεγχος του ιδιωτικού κεφαλαίου, νομιμότητα μέσω της μαζικής λαϊκής

υποστήριξης (π.χ. ΕΣΣΔ, Λιβύη του Καντάφι, Κούβα, Συρία, Ιράν, Ιράκ επί Σαντάμ

Χουσεϊν). Μια άλλη ερμηνεία της κρατικής τρομοκρατίας απαντάται στη χρήση της

βίας από το κράτος, μέσω του στρατού, της αστυνομίας, ή των μυστικών υπηρεσιών.

Μη εδαφική-διεθνική τρομοκρατία.23 Οι Sloan και Kearney24 προτείνουν να

οριστεί η διεθνής τρομοκρατία ως ≪μη-εδαφική≫, δηλαδή ως ένα είδος

τρομοκρατικών πράξεων μη γεωγραφικά περιορισμένων. Συγκεκριμένα:

1. Οι τρομοκράτες είναι νέοι άνδρες (κυρίως) και καλά οπλισμένοι κυμαινόμενοι

ηλικιακά από 24 ετών.

2. Εισέρχονται νόμιμα στη χώρα που διεξάγουν την τρομοκρατική ενέργεια. Οι

μαζικές μετακινήσεις σε χώρες με καλύτερη οικονομία και η σχετική ευκολία

απόκτησης πλαστών διαβατηρίων παρέχουν ευκαιρίες σε επιδοξους

τρομοκράτες. Οι ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες (Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία)

δέχονται μετανάστες από τον Τρίτο Κόσμο και μπορεί να είναι περισσότερο

ευάλωτες σε τρομοκρατικές επιθέσεις.

3. Οι περισσότερες απαγωγές και δολοφονίες στη μέση του δρόμου

4. Τα περισσότερα θύματα της μη εδαφικής τρομοκρατίας έχουν υψηλές

πολιτικές διασυνδέσεις.

5. Τα περισσότερα θύματα είναι πρέσβεις, πρόξενοι ή διπλωμάτες, αλλά και

σύμβουλοι, στρατιωτικοί ακόλουθοι, εκπρόσωποι ξένων βιομηχανιών κλπ.

6. Ορισμένες τρομοκρατικές ενέργειες έχουν ως άμεσο σκοπό απλώς την

απελευθέρωση άλλων τρομοκρατών που βρίσκονται κρατούμενοι.

21. Βλ. το αντίστοιχο κεφάλαιο ≪Ανταρτοπόλεμος≫, σελ. 265-281, Κωνσταντίνος Κολιόπουλος (2010),

Η στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα, Εκδόσεις 3η Χιλιάδα.

22. Για περισσότερα βλ. Περράκης, Ε. Σ., Η πολεμική κατοχή στο Σύγχρονο Διεθνές Δίκαιο, τομ. Α’,

Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1990, σελ. 31-43.

23. Βλ. περισσότερα στο κεφάλαιο ≪Μη-εδαφική τρομοκρατία≫, σελ. 49-51, Μπόση Μαίρη (1996),

Ελλάδα και Τρομοκρατία – Εθνικές και Διεθνείς Διαστάσεις, Αθήνα, Eκδόσεις ΑΝΤ Ν. Σάκκουλα

24. Stephen Sloan, Richard Kearney, Non-territorial terrorism: An empirical approach to policy

formation, Conflict, Vol. 1, No. 1 and 2, 1978, σελ. 132.

20

7. Σε περίπτωση μη εδαφικής τρομοκρατίας, ελάχιστα κράτη επιδιώκουν μια

συγκεκριμένη στρατηγική.

8. Τα ΜΜΕ ευνοούν την ανάπτυξη μη εδαφικής τρομοκρατίας, μέσω της

δημοσιότητας που λαμβάνει το θέμα τους.

9. Οι τρομοκράτες συνήθως δεν είναι συνεπείς με τα χρονικά όρια που δίνουν

στις αρχές για την ικανοποίηση των αιτημάτων τους.

10. Οι τρομοκράτες συχνά δεν αμείβονται για τις πράξεις τους.

11. Διαρκώς αυξάνεται η συνεργασία διαφόρων τρομοκρατικών ομάδων και

εγχώριων υποστηρικτών τους, δίνοντας μια νέα διάσταση στη μη εδαφική

τρομοκρατία.

H Martha Crenshaw25 είναι ο δημιουργός του όρου διεθνική τρομοκρατία.26

Υποστηρίζει ότι η τρομοκρατία γίνεται διεθνική όταν έχει σχέση με άτομα

διαφορετικών εθνοτήτων, όταν έχει σκοπό να επηρεάσει όχι μόνο την κυβέρνηση που

τα περιθάλπτει, αλλά και μια ξένη κυβέρνηση. Επίσης, επηρεάζει και υπερεθνικούς

αντιπάλους, όπως είναι οι πολυεθνικές εταιρίες. Η διεθνική τρομοκρατία είναι μια

εξωτερίκευση ενός εσωτερικού πολέμου, ειδικά όταν γίνεται για την υποτίμηση των

εθνικών συνόρων.

Τρομοκρατία και έγκλημα.27 Ο Γ. Πανούσης28 αναφέρει, ότι η τρομοκρατία ως

κοινωνικό-πολιτικό φαινόμενο δεν μπορεί να ενταχθεί στον εγκληματολογικό

προβληματισμό, γιατί το προβαλλόμενο έννομο αγαθό (κοινωνική δομή, λειτουργία,

πολιτική εξουσία), τα κίνητρα (αλτρουιστικά, ιδεολογία) αντίθετα με τα εγωιστικά

που χαρακτηρίζουν τους εγκληματίες κοινού ποινικού δικαίου, ο στόχος (δομικές,

κοινωνικές ή ριζικές πολιτικές αλλαγές), η οργάνωση (διεθνείς και κρατικές

διασυνδέσεις) και η αντιμετώπιση, βρίσκονται έξω από το γνωστικό αντικείμενο της

εγκληματολογίας.

ΜΜΕ και τρομοκρατία. Σύμφωνα με τον Ralph E. Dawling:29 1) Οι

τρομοκρατικές ομάδες δρουν για πολιτικούς λόγους. 2) Η τρομοκρατία είναι

συμβολική πράξη που γίνεται για την ικανοποίηση των ίδιων των τρομοκρατών και

όχι για την προβολή τους στον Τύπο. 3) Ο Dawling δεν λαμβάνει υπόψη του τους

ψυχικά ασθενείς, ούτε τους εγκληματίες, που εγκληματούν με απώτερο σκοπό το

κέρδος. Σύμφωνα με την Amy Sands Redlick,30 η ροή της πληροφόρησης μπορεί να

γίνει όπλο προπαγάνδας. Παρέχει στην κοινωνία πληροφορίες που μπορούν να

25. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01402398708437313

26. Βλ. περισσότερα στο κεφάλαιο ≪Διεθνική τρομοκρατία≫, σελ. 51-2, Μπόση Μαίρη (1996),

Ελλάδα και Τρομοκρατία – Εθνικές και Διεθνείς Διαστάσεις, Αθήνα, Eκδόσεις ΑΝΤ Ν. Σάκκουλα.

27. Βλ. περισσότερα στο κεφάλαιο ≪Τρομοκρατία και έγκλημα≫, σελ. 53-54, Μπόση Μαίρη (1996),

Ελλάδα και Τρομοκρατία – Εθνικές και Διεθνείς Διαστάσεις, Αθήνα, Eκδόσεις ΑΝΤ Ν. Σάκκουλα.

28.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B9%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF%82_%CE

%A0%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B7%CF%82

29. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1460-2466.1986.tb03036.x/abstract

21

ερμηνεύσουν άτομα ή ομάδες στη χρήση της βίας. Το διεθνές σύστημα πληροφορίων

συχνά παρέχει σε δυσαρεστημένες ομάδες ικανοποιητική τεχνολογική γνώση για να

καταφύγουν στη χρήση βίας. Η πληροφόρηση γύρω από μια πετυχημένη

τρομοκρατική επίθεση μπορεί να ερμηνεύσει παρόμοιες ενέργειες ανά τον κόσμο.

Ευρωπαϊκή Ένωση και τρομοκρατία. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σύμφωνα με

το άρθρο C26731 στις 11/10/1982 προχωρά στην ψήφιση δύο προτάσεων που

αφορούν τον ≪αγώνα κατά της τρομοκρατίας και περί τρομοκρατίας≫. Προτάθηκε

επίσης η δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου με απώτερο σκοπό την εκδίκαση

τρομοκρατικών εγκλημάτων. Τον Ιανουάριο του 1976 δημιουργήθηκε η ομάδα

TREVI.32 Αρμοδιότητες του TREVI ήταν οι ανταλλαγές πληροφοριών, ο συντονισμός

των πληροφοριών σε θέματα τρομοκρατίας, η συνεργασία των αστυνομικών αρχών

και γενικά ότι αφορά το διεθνές έγκλημα. Σταδιακά η TREVI ασχολήθηκε και με

άλλα θέματα όπως: 1)TREVI I με θέμα την τρομοκρατία και τη συνεργασία των

αστυνομικών δυνάμεων. 2)TREVI II με θέμα τη δημόσια τάξη, τον ποδοσφαιρικό

χουλιγκανισμό, την εγκληματολογική έρευνα. 3)TREVI III με θέμα το οργανωμένο

διεθνές έγκλημα, όπως είναι η διακίνηση ναρκωτικών. 4)TREVI 92 για την

αστυνομία και την ασφάλεια που έχει σχέση με την ελευθερία κίνησης ατόμων και τη

διευκόλυνση ελέγχων στα σύνορα που είναι διαφορετικοί για κάθε κράτος μέλος.

Ωστόσο, σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε τις σημαντικότερες ομάδες

διακυβερνητικής συνεργασίας των κοινοτικών εταίρων, που ασχολούνται με θέματα

τρομοκρατίας, οι οποίες είναι:

1. Η ομάδα TREVI.

2. Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία (EPC) που προωθεί μια κοινή εξωτερική

πολιτική μεταξύ κρατών μελών.

3. Η ad hoc ομάδα μετανάστευσης που εξετάζει την πολιτική και την πρακτική

κατάργησης των συνόρων.

30.https://books.google.gr/books?

id=Up4uDwAAQBAJ&pg=PA230&lpg=PA230&dq=amy+sands+redlick+terrorism&source=bl&ots=RwLt

SrHlme&sig=fTUETJ9orzj_CyqavTDbjpghTU&

hl=el&sa=X&ved=0ahUKEwjCnZTV5eXZAhWH_ywKHbZPDZEQ6AEILDAB#v=onepage&q=amy

%20sands%20redlick%20terrorism&f=false

31. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52005AE0529

32. Το TREVI είναι αρχικά του Terrorism, Radicalism, Extremism and political violence. Απώτερος

στόχος της ήταν η δημιουργία κάποιας μορφής συνεργασίας μεταξύ των ευρωπαϊκών αστυνομικών

δυνάμεων για την αντιμετώπιση της διεθνικής εγκληματικότητας είναι τόσο παλιά όσο και η έννοια

της ίδιας της ευρωπαϊκής ενότητας. Η πρώτη κίνηση προς την κατεύθυνση της άτυπης συνεργασίας

ελήφθη στη δεκαετία του 1970, με τη συγκρότηση της ομάδας TREVI με υπουργούς Εσωτερικών και

Δικαιοσύνης των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Αρχική ανησυχία TREVI ήταν για την αντιμετώπιση της

διεθνούς τρομοκρατίας, αλλά σύντομα επεκτάθηκε και εστίαση της προσοχής του να καλύψει άλλες

περιοχές του διασυνοριακού εγκλήματος εντός της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Πηγή: Ten Years Of

Europol 1999-2009 (σελ. 11).

22

4. Η ομάδα Schengen (1984) που ασχολείται με την κατάργηση των τυπικών

διαδικασιών μεταξύ τελωνείων, οι οποίες αφορούν τη διακίνηση ατόμων και

αγαθών στα κράτη μέλη.

5. Οι ομάδες Pompidoo που ασχολούνται με θέματα ναρκο-τρομοκρατίας και το

διεθνές έγκλημα.

γ) Η βία ως μορφή τρομοκρατίας

Προτού επιχειρήσουμε να δώσουμε έναν ορισμό στο παγκόσμιο φαινόμενο

της Τρομοκρατίας, κρίνεται απαραίτητη η προσέγγιση της βίας -αν και έχει γίνει

σύντομη αναφορά σε προηγούμενη σελίδα– ως μορφή τρομοκρατίας. Αρχικά, τι

ορίζουμε ως βία; Η βία πηγάζει από την επιθετικότητα, η οποία γεννιέται από την

αντιπαράθεση στις προσδοκίες των ατόμων και την αντικειμενική ικανοποίηση των

αναγκών τους. Σύμφωνα με την καθηγήτρια Μαίρη Μπόση, υπάρχουν 3 τύποι βίας:

α) οι ταραχές (π.χ. λαϊκές εξεγέρσεις), β) η συνωμοτική βία (συγκεκριμένη και

προερχόμενη π.χ. από μειονότητα ή μεγαλύτερη μερίδα ατόμων), γ) πόλεμοι (π.χ.

εμφύλιος, επανάσταση, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος). Οι 3 παραπάνω τύποι συνήθως

είναι κατά του κράτους. Υπάρχει βέβαια και η βουλητική βία, που προέρχεται από το

αίσθημα σχετικής ματαίωσης. Η διάδοση κανονιστικής αιτιολόγησης, δηλαδή η

ύπαρξη ιδεολογίας που νομιμοποιεί την βία, πηγάζει από το δικαίωμα της αντίστασης

στην καταπίεση. Αυτή τη μορφή βίας χρησιμοποιεί το Ισλάμ, καθώς και η μαρξιστική

ιδεολογία. Η διάδοση μια εργαλειακής αιτιολόγησης (γραπτή, προφορική,

ηλεκτρονική) για την ιστορική αποτελεσματικότητα της βίας, λόγω του αισθήματος

περιθωριοποίησης, αναγάγουν την βία από κοινωνική, σε πολιτική βία.

Ο μόνος τρόπος ανατροπής κάποιας μορφής καταπίεσης είναι η βία. Όλα τα

κράτη άλλωστε, έχουν μορφές βίας. Έναυσμα για την εκδήλωση πολιτικής βίας

αποτελεί ένα γεγονός, όπως για παράδειγμα ο Μάης του ’68, που προκάλεσε

αναστάτωση σε όλη την Ευρώπη και τον κόσμο. Τα κράτη έχουν την ικανότητα να

απορροφούν κραδασμούς, προερχόμενους από κάποια ασύμμετρη απειλή ή

ασύμμετρο πόλεμο33. Η κρατική βία έχει τον χαρακτήρα νόμιμης βίας, αν και νομικός

χαρακτήρας αμφισβητείται. Αυθαιρεσίες ωστόσο χρήσης κρατικής βίας έχουν

παρατηρηθεί στην Χιλή, την Τουρκία και πιο έντονα στο Γκουαντάναμο της Κούβας.

Αξίζει να αναφέρουμε πως πριν από περιπτώσεις γενοκτονίας ή εμφυλίου πολέμου,

χρήση βίας από το κράτος θεωρείται ≪αναγκαία≫.

Η κυριότερη μορφή βίας -πόσο μάλλον στην εποχή μας- είναι η θρησκευτική

βία. Η πρώτη σύνδεση βίας και θρησκείας εμφανίζεται τον 18ο και τον 19ο αιώνα,

έπειτα στην περίοδο της αποικιοκρατίας, στην συνέχεια τον 20ο αιώνα από

νομοδιδάσκαλους του Ισλάμ, φτάνοντας έτσι στο σήμερα. Ως θρησκευτική βία

επομένως, ορίζεται η τρομοκρατία, η οποία συστηματικοποιείται μέσα από την

ερμηνεία του θρησκευτικού κειμένου, αυτό που ορίζει ο Jonathan Matusitz ως junk

terrorism.34 Το Πολιτικό Ισλάμ, αυτό που γνωρίζουμε ευρύτερα ως Ισλαμισμός,35

ορίζει την θρησκευτική βία ως τη χρήση -συνήθως- ειρηνικών μεθόδων για την

33. Όρος που εμφανίστηκε μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Είναι εν καιρώ ειρήνης και όχι πολέμου.

23

επίτευξη πολιτικών στόχων, με άλλα λόγια είναι η νομιμοποιημένη βία. Το πως αυτή

γίνεται αντιληπτή είναι τελείως υποκειμενικό από τον καθένα, όμως θα

προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το ζήτημα αυτό εκτενώς σε κεφάλαιο που

ακολουθεί. Οι αρχές της θρησκευτικής βίας συνοψίζονται ως εξής:

1. Τα μέσα δικαιώνουν το αποτέλεσμα

2. Ιερός πόλεμος

3. Τυφλή υπακοή

4. Ισχυρισμοί απόλυτης αλήθειας της ερμηνείας του Κορανίου

5. Κατάλληλοι τόποι και χρόνοι

δ) Περί του ορισμού της Τρομοκρατίας

Όπως είδαμε και στις προηγούμενες σελίδες, ο προσδιορισμός του

φαινομένου της τρομοκρατίας αποτελεί εγχείρημα τουλάχιστον δύσκολο, λόγω των

εννοιολογικών δυσχερειών που παρουσιάζει η προσέγγιση του. Στις περισσότερες

των περιπτώσεων, τα φαινόμενα τρομοκρατικής βίας αναλύονται σε

περιπτωσιολογικό επίπεδο καταγράφοντας απλά τις μορφές έκφρασης τους. Για το

λόγο αυτό, θεωρείται σκόπιμη μια αρχική πολιτική προσέγγιση του φαινομένου,

μέσω της οποίας θα αναλυθούν οι αιτίες της γέννησης, ύπαρξης και εξέλιξης του

περίπλοκου και πολυεπίπεδου φαινομένου της τρομοκρατίας.

Η καθηγήτρια Μαίρη Μπόση36 τονίζει πως στην πορεία της ανθρώπινης

ιστορίας έχουν καταγραφεί πολλές αναφορές πράξεων πολιτικής βίας και

τρομοκρατίας που σχετίζονται με μορφές και εκφράσεις βίαιης διαφοροποίησης από

εξουσιαστικές, δομικές ή θεσμικές εκφράσεις του κράτους και των εκπροσώπων του.

Είτε αναφερόμαστε σε μυστικές αδελφότητες, είτε σε αυτονομιστικά κινήματα, όπως

οι Ιρλανδοί αυτονομιστές (IRA), είτε στη χρήση βίας από Αρμένιους κατά Τούρκων

μετά τη Γενοκτονία της περιόδου 1915-1917, το ζήτημα παραμένει το ίδιο. Η βία

επιμένει να εμφανίζεται με διαφορετικούς τρόπους και μέσα, εφόσον το τμήμα του

κοινωνικού συνόλου αισθάνεται, ότι δεν εκπροσωπείται και δεν συμμετέχει στο

σύνολο ή σε τμήμα της εξουσίας.

Ο ορισμός της τρομοκρατίας καθαυτός, εμφανίζεται για πρώτη φορά στη

Γαλλική Επανάσταση (1789) από τους Ιακωβίνους,37 οι οποίοι επιδόθηκαν σε πράξεις

34.Περισσότερα για το junk terrorism στον παρακάτω επισυναπτόμενο σύνδεσμο:

https://books.google.gr/books?id=SSPBAAAQBAJ&

pg=PA134&lpg=PA134&dq=junk+terrorism&source=bl&ots=md-

4r8h5Od&sig=HamqkN7llDtroM0KzW2Uhh0WWLo&hl=el&sa=X&ved=0ahUKEwiKhajN0OXZAhUDkCw

KHQVCDawQ6AEILjAB#v=onepage&q=junk%20terrorism&f=false

35. https://en.wikipedia.org/wiki/Islamism

36. Μπόση Μαίρη (2000) Περί του Ορισμού της Τρομοκρατίας, σελ. 33-64, Αθήνα: Εκδόσεις Τραυλός.

37. https://en.wikipedia.org/wiki/Maximilien_Robespierre

24

βίας ως προϋπόθεση για την οικοδόμηση της νέας κοινωνικής τάξης. Τμήμα της

δράσης των Ιακωβίνων αποτέλεσε και η εκτέλεση ατόμων που ανήκαν στην

αριστοκρατία, με μόνη αιτιολογία το γεγονός, ότι ήταν αριστοκράτες. Τον 19ο αιώνα

οι όροι ≪τρομοκρατία≫ και ≪τρομοκράτης≫ άρχισαν να χρησιμοποιούνται ευρέως από

τα μέσα του αιώνα αυτού και σταδιακά αποκτούν αυτόνομο ιδεολογικό περιβάλλον

σε πολλές χώρες. Παραδείγματα αποτελούν η Ναρόντναγια Βόλια στη Ρωσία, οι

Molly Maguires, oι Western Union of Mineworkers και οι Industrial Workers of the

World στις ΗΠΑ, η Inner Macedonian Revolutionary Organisation στην Οθωμανική

Μακεδονία, αγροτικές αναρχικές οργανώσεις επηρεασμένες από τα διδάγματα του

Μπακούνιν στην Ισπανία του 1976 με την ονομασία Iberian Anarchist Federation.38

Καθώς επίσης και οι Block Hundred που έδρασε στη Ρωσία με καθαρή ακροδεξιά και

αντισημιτική ιδεολογία και αντικομμουνιστική, σχεδίαζαν και εκτελούσαν

δολοφονίες των ηγετών του σοσιαλιστικού κινήματος. Άλλα παραδείγματα

αποτελούν οι Ουστάσι στην Κροατία, οι Freikorps στη Γερμανία, οι Αδελφοί

Μουσουλμάνοι στην Αίγυπτο, η οργάνωση LEHI στην Παλαιστίνη κλπ.

Επιπροσθέτως, η Βιομηχανική Επανάσταση39 συνέβαλλε στην ανάπτυξη της

εθνικής συνείδησης, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί το πλαίσιο για την ανάπτυξη της

τρομοκρατικής δράσης των αναρχικών στα τέλη του 19ου αιώνα. Τα αναρχικά

κινήματα εμφανίζονται, αναπτύσσονται και δρουν στη Γαλλία, την Ιταλία, την

Ισπανία και τις ΗΠΑ και όπου η ραγδαία ανάπτυξη παραγωγής της Γαλλικής

Επανάστασης προκάλεσε ιδεολογικές αντιπαραθέσεις με την εκμετάλλευση του

ανθρώπου από τη νέα τάξη βιομηχανιών.

Η τρομοκρατία, έτσι τουλάχιστον όπως την εννοεί η δυτική κοινή γνώμη

γεννιέται ιστορικά τη δεκαετία του 1960. Οι περισσότερες οργανώσεις εμπνεύστηκαν

από το ιδεολογικό πλαίσιο του μαρξισμού-λενινισμού, αναπτύσσοντας

αντιιμπεριαλιστική και αντιαποικιοκρατική συγκρότηση, ενώ δήλωναν εμπράκτως

την αλληλεγγύη τους προς τα λαϊκά εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα του Τρίτου

Κόσμου. Είναι η ιστορική στιγμή που δημιουργείται σταδιακά το κίνημα των νέων,

κατά του πολέμου στο Βιετνάμ υπέρ της ύπαρξης πατρίδας για τους Παλαιστίνιους,

κατά των δικτατορικών καθεστώτων στην Λατινική Αμερική.

Η αριστερή τρομοκρατία εμφανίστηκε και έδρασε στο σύνολο των κρατών

της Ευρώπης. Οι ένοπλες οργανώσεις που εμφανίστηκαν λειτούργησαν με

συγκεκριμένη στρατηγική σχετικά με την δράση τους. Τα κράτη που βίωσαν το

φαινόμενο της αριστερής τρομοκρατίας ήταν η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και το

Βέλγιο.40 Κυριότερα χαρακτηριστικά των οργανώσεων της αριστερής τρομοκρατίας

είναι:

38.https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%AF%CE

%B2%CE%B1

39. https://en.wikipedia.org/wiki/Industrial_Revolution

40. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και την Ισπανία, λόγω των επιθέσεων από άτομα που ανήκαν

σε βασικές και καταλανικές τρομοκρατικές ομάδες εναντίον κυβερνητικών στόχων, με απώτερο

σκοπό την ανεξαρτησία της Καταλονίας και της Χώρας των Βάσκων (βάσκ. Euskal Herria), οι οποίες

ανήκουν στην ισπανική επικράτεια.

25

1. Η επιλογή στόχων από τις συγκεκριμένες οργανώσεις γινόταν μέσα από την

ομάδα στόχο των εκφραστών ή εκπροσώπων του κράτους.

2. Η ιδεολογική τοποθέτηση των συγκεκριμένων οργανώσεων εντάσσεται στον

ευρύτερο ιδεολογικό χώρο της μαρξιστικής-λενινικής θεώρησης.41

3. Βασική προϋπόθεση των ομάδων αυτών είναι η ιδιαίτερα καλή γνώση για τον

ποιόν και τη δραστηριότητα του στόχου.

4. Η παρακολούθηση των κινήσεών του για ένα χρονικό διάστημα είχε ως στόχο

την αποφυγή λαθών και την αποφυγή ύπαρξης τυχαίων θυμάτων.

5. Οι οργανώσεις αυτές φρόντιζαν να κρατούν μυστικό το σύνολο της

λειτουργικής του ύπαρξης, προκειμένου να αποφύγουν τις συλλήψεις και να

διαιωνίσουν την δράση τους.

6. Η επώνυμη ανάληψη ευθύνης αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα

χαρακτηριστικά των οργανώσεων της αριστερής τρομοκρατίας.

Η ακροδεξιά τρομοκρατική βία υπήρξε τμήμα της ανάπτυξης του κράτους

από τις αρχές του 20ου αιώνα, απέκτησε ιδεολογικό περιεχόμενο μετά την

Οκτωβριανή Επανάσταση42 (1917), ενώ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου είχε

ενεργό ρόλο σε διεθνές επίπεδο. Η ακροδεξιά βία απέδειξε τα ισχυρά στηρίγματά της

σε φανατικούς ή παρακρατικούς μηχανισμούς, ενώ πολλές φορές έχουν αποκαλυφθεί

και σχέσεις τους με μυστικές υπηρεσίες των κρατών.43

Οι οργανώσεις της ακροδεξιάς τρομοκρατίας δεν επιλέγουν στόχους με

προσοχή και παρακολούθηση, όπως οι αντίστοιχες αριστερές, δεν ενδιαφέρονται για

την υστεροφημία της οργάνωσης τους, δεν δρούν κατά του κράτους. Η επιλογή των

στόχων τους εστιάζεται στις ομάδες των λαθρομεταναστών44 και των οικονομικών

41. Η μαρξιστική-λενινιστική θεωρία του κράτους είναι παραδειγματική εφαρμογή των αρχών του

διαλεχτικού και ιστορικού υλισμού. Στηρίζεται σε δύο βασικές θέσεις. Ενός Αφ ‘, το κράτος είναι

γέννημα των ταξικών κοινωνιών. Συνέπεια αυτής της θέσης είναι η θέση για τον μαρασμό του

κράτους στο ανώτατο στάδιο της κομμουνιστικής κοινωνίας, όπου οι τάξεις έχουν εξαλειφθεί.

Ετέρου Αφ ‘, σύμφωνα με τη δεύτερη θέση, η πορεία προς το ανώτατο στάδιο του κομμουνισμού,

όπου το κράτος είναι περιττό, είναι διαλεκτική και περιλαμβάνει το πρώτο στάδιο της σοσιαλιστικής

οικοδόμησης μέσα σε συνθήκες δικτατορίας του προλεταριάτου. Το κράτος ως δομή καταπίεσης δεν

είναι μια φυσική ή μεταφυσική αναγκαιότητα, σημαίνει πως έχουν υπάρξει και μπορούν να

υπάρξουν κοινωνίες όπου το κράτος ως δομή είναι περιττό. Πηγή: Περισσότερα στο διαθέσιμο link

http://revolutionaryvigilance.blogspot.gr/2014/03/blog-post_14.html

42. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ακροδεξιά τρομοκρατική ομάδα ≪Block Hundred≫, η

οποία έδρασε στη Ρωσία και είχε καθαρά ακροδεξιά, αντισιμητική και αντικομμουνιστική ιδεολογία

και απώτερος στόχος της ήταν η δολοφονία των ηγετών του Σοσιαλιστικού Κινήματος. Πηγή: Μπόση

Μαίρη (2000) Περί του Ορισμού της Τρομοκρατίας (σελ33-64) Αθήνα: Εκδόσεις Τραυλός

43. Πολλά ακροδεξιά κινήματα στηριζόμενα από τις ΗΠΑ κυρίως στη Λατινική Αμερική

αναρριχήθηκαν στην εξουσία πολλών κρατών. Τέτοια μπορούν να θεωρηθούν το καθεστώς

Μπατίστα στην Κούβα, το οποίο ανατράπηκε από τον Φιντέλ Κάστρο και το Στρατιωτικό Καθεστώς

του στρατηγού Πινοσέτ στη Χιλή, το οποίο ανέτρεψε τον νόμιμα εκλεγμένο πρόεδρο Αλιέντε.

26

μεταναστών, αλλά και σε αριστερά κόμματα και οργανώσεις και αθώους πολίτες. Τα

κυριότερα χαρακτηριστικά της ακροδεξιάς τρομοκρατίας είναι:

1. Τα ιδεολογικά τους ερείσματα προέρχονται από το νέο-ναζισμό,45 το φασισμό,

τον ακραίο εθνικισμό, τον αντισημιτισμό.

2. Όσοι ασπάζονται αυτές τι ιδεολογίες είναι φιλικά προσκείμενοι σε

οργανώσεις της ακροδεξιάς.46

3. Οι οργανώσεις της ακροδεξιάς τρομοκρατίας έχουν σχετιστεί με

παρακρατικές οργανώσεις, με κρατικούς μηχανισμούς και μυστικές

υπηρεσίες.

4. Η επιλογή του στόχου τους είναι τυχαία.

5. Οι ομάδες αυτές επίσης διακατέχονται από αδυναμία σχεδιασμού

συγκεκριμένων στρατηγικών.

6. Παρατηρείται, επίσης, έλλειψη αιτιολόγησης των ενεργειών τους.

7. Επιδεικνύουν αδιαφορία για την κοινωνική κατακραυγή, ενώ στη

συμπεριφορά τους ενυπάρχει το στοιχείο του εντυπωσιασμού και της

επίδειξης ισχύος.

Ο ισλαμικός εξτρεμισμός47 δεν στερείται ιδεολογικού υποβάθρου, αγγίζει τα

όρια του θρησκευτικού παραληρήματος, επιδίδεται σε πολύνεκρες τρομοκρατικές

πράξεις. Ο φανατικός ισλαμιστής τρομοκράτης δεν ενδιαφέρεται για την άμεση

αποκόμιση πολιτικού οφέλους. Μεγάλες οργανώσεις, όπως η Χεσμπολάχ48 και η

Χαμάς49 στήριζαν τις ενέργειες της ισλαμικής βίας. Σε συνδυασμό με την υποστήριξη

και τη χρηματοδότηση που λάμβαναν από την κυβέρνηση των Ταλιμπάν στο

44. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα, η οποία έχει ιστορικό

επιθέσεων εναντίον αλλοδαπών Χαρακτηριστικότερες επιθέσεις είναι η επίθεση χρυσαυγιτών

εναντίον Αιγύπτιων ψαράδων το 2012 στην ιχθυόσκαλα Περάματος, Οι εκφοβισμός εναντίον

αλλοδαπών μικροπωλητών στη Ραφήνα και στο Μεσολόγγι και η καταστροφή των πάγκων τους , η

συγκρότηση ταγμάτων εφόδου στη Μεσσηνία για την προστασία Ελλήνων , εναντίον του ≪λαθραίου

αλλοδαπού εισβολέα≫, Πηγές: διαθέσιμο στο link http://jailgoldendawn.com/2014/01/22/%CE%B7-

%CE%B5%CF%80%CE%AF%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%85%CF

%82-%CE%B1%CE%B9%CE%B3%CF%8D%CF%80%CF%84%CE%B9%CE%BF%CF%85%CF%82-%CF

%88%CE%B1%CF%81%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82-%CF%83%CF%84/ , διαθέσιμο στο link

http://tvxs.gr/news/ellada/epithesi-xrysaygiton-enantion-mikropoliton-metanaston-sto-panigyri-tisrafinas

, διαθέσιμο στο link http://www.newsbomb.gr/ellada/news/story/227969/i-hrysi-aygi-stineitagmata-

asfaleias-kata-allodapon-eisvoleon

45. Οι νεοναζιστές είναι ακροδεξιές πολιτικές και τρομοκρατικές ομάδες, οι οποίες ως νοσταλγοί του

ναζισμού και της ισχύος του Χίτλερ κατά το Β παγκόσμιο πόλεμο και εκμεταλλευόμενες την

ξενοφοβία και την ιδέα της καθαρότητας της ≪άριας≫ φυλής και της ιδέας του αντισιμητισμού

επιτίθενται εναντίον μεταναστών και γενικά ξένων υπηκόων που ζουν και εργάζονται μακριά από

τις χώρες καταγωγής τους.

46. Τέτοιες οργανώσεις είναι η Χρυσή Αυγή,και το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λεπεν στη Γαλλία.

47. https://en.wikipedia.org/wiki/Islamic_extremism

27

Αφγανιστάν, οι ισλαμικές οργανώσεις, έχουν εισέλθει στο στόχαστρο των διωκτικών

αρχών ως μια ακραία μορφή τρομοκρατίας. Η ισλαμική βία παραμένει επώνυμη. Η

τρομοκρατία κατά παραγγελία σχετίζεται κυρίως με μισθοφόρους εξτρεμιστές

ισλαμιστές, οι οποίοι έναντι αμοιβής αναλαμβάνουν δολοφονίες, δολιοφθορές,

εμπρησμούς και άλλες βίαιες ενέργειες. Τρομοκρατία του ενός θέματος50 θεωρείται

μια εξτρεμιστική ενέργεια που διαπράττεται από διάφορες ομάδες ή άτομα. Ως

δείγματα τρομοκρατίας του ενός θέματος έχουν εμφανιστεί ορισμένες πράξεις βίας

που έχουν σχέση με τα δικαιώματα των ζώων, ενέργειες στις οποίες επιδίδονται

εξτρεμιστικές οικολογικές οργανώσεις, καθώς και πράξεις βίας που στρέφονται υπέρ

της απαγόρευσης των εκτρώσεων.

Η πυρηνική τρομοκρατία51 κερδίζει διαρκώς με τα χρόνια έδαφος στην

διεθνολογική επικαιρότητα. Έτσι, στα πλαίσια της σύγχρονης τρομοκρατικής

δραστηριότητας εντάσσεται και η χρήση των Όπλων Μαζικής Καταστροφής. Η

διάλυση της ΕΣΣΔ προκάλεσε πανικό, εξαιτίας της κακής συντήρησης και

εγκατάλειψης των σοβιετικών πυρηνικών εγκαταστάσεων. Η αποσύνθεση του

πυρηνικού ιστού της τέως ΕΣΣΔ έγινε αφορμή για κλοπές πυρηνικών και

ραδιενεργών υλικών52, εγείροντας έτσι ζητήματα διεθνούς ασφάλειας εξαιτίας της

48. Αποτελεί Σιιτική στρατιωτική και πολιτική οργάνωση με βάση το Λίβανο. Συμμετέχει στην

κυβέρνηση και στο κοινοβούλιο της χώρας. Η ένοπλη πτέρυγα της οργάνωσης θεωρείται κίνημα

αντίστασης στον αραβικό κόσμο.

49. Χαμάς είναι μια ριζοσπαστική ισλαμική τρομοκρατική οργάνωση η ονομασία της οποίας

προέρχεται από το ακρώνυμο του πλήρους ονόματός της που σημαίνει Ισλαμικό Κίνημα Αντίστασης.

Ιδρύθηκε το 1987 από δύο πρώην μέλη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας της Αιγύπτου, τον Σεϊχη

Αχμέντ Γιασίν και τον Μαχμούντ Αλ Ζαχάρ. Αποτελεί μια προέκταση της ιδεολογίας και της πρακτικής

του κινήματος της ισλαμιστικής φονταμενταλιστικής Μουσουλμανικής Αδελφότητας.Η Χαμάς

αποτελείται από μια πολιτική και από μια στρατιωτική πτέρυγα. Η στρατιωτική της πτέρυγα φέρει

την ονομασία Ταξιαρχίες Ιζεντίν Αλ Κασσάμ. Υπολογίζεται ότι διαθέτει περίπου 20.000 πολεμιστές

στους κόλπους της.Η Χαμάς έχει την βάση της στη Λωρίδα της Γάζας αλλά η πολιτική ηγεσία

βρίσκεται τόσο στη Συρία όσο και στη Γάζα. Χρηματοδοτείται, οπλίζεται και εκπαιδεύεται από την

Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν ενώ υποστηρίζεται από το καθεστώς της Συρίας. Έπειτα από την

πρόσφατη εξέγερση στη Συρία εικάζεται ότι μέρος της ηγεσίας της που βρίσκεται στη Δαμασκό θα

αναγκαστεί να αποχωρήσει και να πάει στην Αίγυπτο ή στο Κατάρ.Η Χαμάς απορρίπτει την

ειρηνευτική διαδικασία και την ύπαρξη του Ισραήλ. Πηγή: Πρεσβεία του Ισραήλ στην Ελλάδα.

Διαθέσιμο στο Link http://embassies.gov.il/athens/AboutIsrael/the-middle-east/Pages/Hamas.aspx

50. Ως δείγματα τρομοκρατίας του ενός θέματος έχουν εμφανιστεί οριμσένες πράξεις βίας, που

έχουν σχέση με τα δικαιώματα των ζώων, ενέργεις, στις οποίες επιδίδοντια εξτρεμιστικές

οικολογικές οργανώσεις , καθώς και πράξεις βίας, που στρέφονται υπέρ της απαγόρευσης των

εκτρώσεων. Πηγή: Μπόση Μαίρη (2000) Περί του Ορισμού της Τρομοκρατίας (σελ 48) Αθήνα:

Εκδόσεις Τραυλός.

51. Βλ. κεφάλαιο ≪Πυρηνική στρατηγική≫, σελ. 253-265, Κωνσταντίνος Κολιόπουλος (2010), Η

στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα, Εκδόσεις 3η Χιλιάδα.

52. Πλέον και μετά την πτώση της ΕΣΣΔ αναπτύχθηκαν ολοένα και περισσότερο οι τρόποι

βιωσιμότητας ενός πυρηνικού οπλοστασίου. Ο συνηθέστερος τρόπος είναι η αύξηση του αριθμού

των πυρηνικών όπλων σε ξηρά θάλασσα και αέρα, αλλά και η αραίωση, η απόκρυψη και η

κινητικότητα των πυρηνικών όπλων και η σκλήρυνση των σιλό, όπου τοποθετούνταν οι πύραυλοι.

Επίσης, η πτώση της ΕΣΣΔ συνεπάγεται διασπορά των πυρηνικών όπλων και ορισμένες επακόλουθες

αρνητικές συνέπειες: 1) Αυξάνεται η πιθανότητα χρήσης πυρηνικών όπλων, όσο αυξάνεται ο αριθμός

των χωρών που τα κατέχουν, 2) Αυξάνεται η πιθανότητα πυρηνικών ατυχημάτων και ανεξέλεγκτης

καταστροφή της πυρηνικής υποδομής χωρών που φιλοδοξούν να αποκτήσουν πυρηνικά όπλα, 4)

28

απόκτησης πυρηνικών από τους ανταγωνιστές της στο πολυπολικό πλέον διεθνές

σύστημα.

Η χημική τρομοκρατία53 χρησιμοποιείται με αποτέλεσμα μαζικούς θανάτους,

έχει γίνει κυρίως από παραθρησκευτικές και ακροδεξιές οργανώσεις.54 Τα χημικά

αυτά ανήκουν στην κατηγορία των όπλων μαζικής καταστροφής, άρα οι επιθέσεις με

χημικές ουσίες συγκαταλέγονται στις πλέον επικίνδυνες και καταστροφικές για τον

άνθρωπο και το περιβάλλον. Η χημική τρομοκρατία θεωρείται ότι διαθέτει μικρότερο

συντελεστή δυσκολίας σε σχέση με την πυρηνική, καθώς τα χημικά αποκτώνται

χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες,55 χωρίς πολλές δαπάνες, ενώ οι προφυλάξεις που

απαιτούνται για τη χρήση τους είναι μικρότερες από αυτές που απαιτούνται για την

χρήση των πυρηνικών. Βασικά κίνητρα της χημικής τρομοκρατίας είναι η

καταστροφή ενός διεφθαρμένου πολιτικού συστήματος, ο αγώνας κατά μιας

τυραννικής κυβέρνησης, η ολοκλήρωση μια αποκαλυπτικής προφητείας ή η τιμωρία

των ενόχων.

Η βιολογική τρομοκρατία ή βιοτρομοκρατία θα μπορούσε να αποδειχθεί

ισχυρότερη της χημικής βίας,56 λόγω των μολυσματικών της δυνατοτήτων και του

χρόνου επώασης του μικροβίου στον ανθρώπινο οργανισμό. Τα χαρακτηριστικά της

είναι ότι δεν έχει συγκροτημένη δομή και δεν ενδιαφέρεται για αντεπίθεση από τις

αρχές. Έχει κάνει αρκετές προσπάθειες με θεαματικά αποτελέσματα και διαθέτει

εξειδικευμένα άτομα στη χρήση των ειδικών όπλων που χρησιμοποιεί. Τέλος,

διακατέχεται από την επιθμία της μεγαλύτερης εξέλιξης στο θέμα της

βιοτρομοκρατίας. Πιθανός τόπος της βιοτρομοκρατικής οργάνωσης είναι

παραθρησκευτικές οργανώσεις, ομάδες που διαδίδουν αποκαλυπτικές προφητείες,

Όσο πιο ευάλωτες είναι οι πυρηνικές δυνάμεις των νέων πυρηνικών χωρών, τόσο θα αυξάνει η

ασφάλεια σε περίοδο κρίσεων, 5) Όσο περισσότερες χώρες αποκτούν πυρηνικά όπλα, τόσο αυξάνει

ο κίνδυνος να κυβερνάται μία από αυτές από ≪φανατικό≫ ή ≪παρανοϊκό≫ ηγέτη, ο οποίος, όντας,

πολιτικά ανεξέλεγκτος και αδιαφορώντας για τις συνέπειες, να αποφασίσει να χρησιμοποιήσει

πυρηνικά όπλα, είτε για προώθηση των όποιων στόχων του , είτε για την πολιτική του επιβίωση, 6)

Όσο θα αυξάνει η διασπορά των πυρηνικών, τόσο θα μεγαλώνει ο κίνδυνος διατάραξης τοπικών

ισορροπιών και θα αυξάνεται ο αριθμός των κρατών που θα αναγκαστούν να λάβουν μέρος στον

πυρηνικό ανταγωνισμό εξοπλισμών, για να διατηρήσουν στο μέλλον την ισορροπία δυνάμεων.

Γενικώς γίνεται αντιληπτό, ότι από το 1991 και μετά η γνώση της κατασκευής πυρηνικών όπλων δεν

είναι πλέον εξωτική και η μόνη δυσκολία συνίσταται στην εξεύρεση των απαραίτητων υλικών για την

κατασκευή τους. Πηγές: Κολιόπουλος Κωνσταντίνος (2010), Η στρατηγική σκέψη. Από την

Αρχαιότητα έως σήμερα, (σελ 253-254), Αθήνα: Εκδόσεις Ποιότητα. Πλατιάς Αθανάσιος (1995) Το

Νέο Διεθνές Σύστημα. Ρεαλιστική Προσέγγιση των Διεθνών Σχέσεων (σελ 194-195) Αθήνα: Εκδόσεις

Παπαζήση.

53. Βλ. κεφάλαιο ≪Πυρηνική στρατηγική≫, σελ. 253-265, Κωνσταντίνος Κολιόπουλος (2010), Η

στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα, Αθήνα, Εκδόσεις 3η Χιλιάδα.

54. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα χρήσης χημικών είναι η χρήση χλωρίου από κυβερνητικές

δυνάμεις στη Συρία προς περιοχές που πιστευόταν ότι ήταν φιλικά διακείμενες στους αντάρτες μου

μάχονται κατά του καθεστώτος Περισσότερα στο διαθέσιμο link

http://www.newsonly.gr/article.asp?catid=36386&subid=2&pubid=130041890

55. Τα χημικά επιπλέον, θεωρούνται ως τα ≪πυρηνικά όπλα των φτωχών≫ και το ταμπού ενάντια

στην απόκτησή τους καταρρέει , μετά τη μαζική χρήση χημικών όπλων στον Πόλεμο του Κόλπου

Πηγή: Πλατιάς Αθανάσιος (1995), Τα Νέο Διεθνές Σύστημα Ρεαλιστική Προσέγγιση των Διεθνών

Σχέσεων, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

29

εθνικές μειονότητες που επιθυμούν να εκδικηθούν την άρχουσα πλειοψηφία. Η

βιοτρομοκρατία ανιχνεύεται με δυσκολία, ενώ η χρήση της έχει την ικανότητα να

μολύνει μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, αλλά και γεωργικών καλλιεργειών και

κτηνοτροφικών μονάδων. Τα βιολογικά όπλα ανήκουν στα όπλα μαζικής

καταστροφής, μειονότητα μαζικών θανάτων, αν διοχετευτούν σε ζωντανούς

οργανισμούς.

Η ηλεκτρονική τρομοκρατία αποτελεί συνέπεια εξέλιξης της τεχνολογίας και

αφορά συνήθως την ικανότητα παρέμβασης στο διαδίκτυο.

ε) Απόπειρες ορισμού της Τρομοκρατίας

Κατά την κρατική αντίληψη, η τρομοκρατία είναι μια τακτική, μια μορφή

πολέμου, έχει ως σκοπό να επιτύχει πολιτικά αποτελέσματα. Σύμφωνα με το

Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, είναι η προϋπολογισμένη βία με πολιτικά πιστεύω

που σκοπό έχει επιθέσεις κατά αμάχων πολιτών ή άλλων στόχων από συνωμοτικές

και τρομοκρατικές ομάδες. Το FBI υποστηρίζει πως η τρομοκρατία είναι η παράνομη

άσκηση βίας κατά ατόμων ή περιουσίας με σκοπό τη διάβρωση ή φθορά μια

κυβέρνησης, άμαχου πληθυσμού ή τμημάτων τους με στόχο την ανάπτυξη πολιτικών

και κοινωνικών σκοπών. Το FBI έχει χωρίσει την τρομοκρατία σε δύο

υποκατηγορίες, την εθνική τρομοκρατία που περιλαμβάνει ομάδες ή άτομα τα οποία

δρουν εντός της επικράτειας των ΗΠΑ και καταστρέφονται εναντίον της κυβέρνησης

των ΗΠΑ ή του αμερικάνικου πληθυσμού και την διεθνή τρομοκρατία που είναι η

παράνομη άσκηση βίας που ασκείται από ομάδες ή άτομα που έχουν κάποια σχέση με

ξένη δύναμη και η δράση τους ξεπερνά τα εθνικά σύνορα, στρεφόμενη κατά ατόμων

ή περιουσίας με σκοπό τη διάβρωση ή τη φθορά μιας κυβέρνησης, του άμαχου

πληθυσμού ή τμημάτων του, με σκοπό την υλοποίηση των κοινωνικών και πολιτικών

τους σκοπών.

Το Ηνωμένο Βασίλειο, από νομική άποψη, ορίζει την τρομοκρατία ως τη

χρήση βίας για πολιτικούς σκοπούς και εμπεριέχει τη χρήση βίας και τον εκφοβισμό

του κοινού ή τμήματος του. Η Γερμανία υποστηρίζει ότι η τρομοκρατία είναι η

συνεχής, συγκροτημένη μάχη με πολιτικούς σκοπούς, συνοδευόμενη από επιθέσεις

κατά της ζωής και της περιουσίας ατόμων (δολοφονία, ανθρωποκτονία, απαγωγή,

εμπρησμός). Το ΝΑΤΟ στην ατζέντα του τοποθετεί την τρομοκρατία στα υψηλότερα

56. Τα βιολογικά όπως και τα χημικά όπλα έχουν ονομασθεί από τους ειδικούς “η ατομική βόμβα

των φτωχών”. Έχουν φοβερά μαζικά καταστροφικά αποτελέσματα και προκαλούν φόβο στους

στρατιωτικούς διότι προκαλούν οδυνηρούς θανάτους, είναι εύκολο για τον εχθρό ή τους

τρομοκράτες να τα κρύψουν και είναι πολύ δύσκολη η άμυνα εναντίον τους. Ο άνθρωπος από πολύ

παλιά σκέφτηκε και χρησιμοποίησε βιολογικά όπλα σε πολέμους. Το 14ο αιώνα στρατοί που

πολιορκούσαν πόλεις έριχναν με καταπέλτες μέσα στα τείχη της πολιορκούμενης πόλης, πτώματα

ανθρώπων που πέθαναν από πανώλη, με σκοπό να μεταδώσουν την ασθένεια στους

αμυνόμενους.Το 17ο και 18ο αιώνα ορισμένοι Ευρωπαίοι έντεχνα μετέδιδαν την ευλογιά και την

ιλαρά στους ιθαγενείς Ινδιάνους για να τους εξολοθρέψουν. Στον 20ο αιώνα τα βιολογικά και χημικά

όπλα έχουν χρησιμοποιηθεί όσο ποτέ άλλοτε. Οι Γερμανοί στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οι

Ιάπωνες στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο στην Κίνα, οι Αμερικανοί στον πόλεμο της Κορέας, οι

Σοβιετικοί στο Αφγανιστάν, το Ιράκ εναντίον των Κούρδων είναι παραδείγματα της πρόσφατης

ιστορίας όπου τα καταστροφικά αυτά όπλα χρησιμοποιήθηκαν.

30

κλιμάκια και την ορίζει τη χρήση βίας, η οποία είναι αποτέλεσμα υπολογισμού.

Συνήθως κρίνεται ως έγκλημα σε επίπεδο εθνικών νομοθετών και απευθύνεται κατά

ατόμων ή περιουσίας, με απώτερο σκοπό την αποκόμιση πολιτικών και ιδεολογικών

οφελών. Επίσης, η χρήση βίας αποσκοπεί στη διάβρωση μιας κοινωνίας και στον

κλονισμό μιας κυβέρνησης. Ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ, Jens Stoltenberg έχει

υποστηρίξει πως το Ισλαμικό Κράτος (ISIS) προσπαθεί να περάσει λαθραία στην

Ευρώπη μαχητές του, κρυμμένους σε βάρκες μεταναστών. Γι’ αυτό το λόγο το ΝΑΤΟ

επιδιώκει να συνεργαστεί με τις χώρες της Μέσης Ανατολής ή της Βόρειας Αφρικής.

Πολλοί τρομοκράτες περνώντας στην Ευρώπη ως μετανάστες, προσπαθούν να

συνεχίσουν εκεί την εξτρεμιστική τους δράση.

Ο ΟΗΕ μπορεί να μην έχει αποδώσει θεωρητικά την τρομοκρατία, έχει

αντιμετωπίσει το θέμα της μετανάστευσης. Ήδη το 1972, η Γενική Συνέλευση του

ΟΗΕ, όρισε μία ≪ad hoc≫ Επιτροπή, με στόχο την παροχή ενός ορισμού για την

τρομοκρατία. Επίσης το 1979, η Γενική Συνέλευση, υιοθέτησε μία καταδικαστική για

την τρομοκρατία απόφαση, σύμφωνα με την οποία ≪όλες οι ενέργειες της

τρομοκρατίας που θέτουν σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές ή απειλούν τις θεμελιακές

ελευθερίες καταδικάζονται απερίφραστα≫. Το 1985 ο ΟΗΕ υιοθέτησε μία νέα

απόφαση, σύμφωνα με την οποία ≪καταδικάζει απερίφραστα ως εγκληματικές όλες

τις πράξεις, μεθόδους και πρακτικές της τρομοκρατίας από οπουδήποτε και

οποιονδήποτε και αν προέρχονται. Το 1991, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε

μία πρόταση με θέα: ≪Μέτρα για την εξάλειψη της διεθνούς τρομοκρατίας≫. Η

πρόταση αυτή αναφέρεται στα γνωστά μέτρα των προηγούμενων ψηφισμάτων, δίχως,

ωστόσο, να ορίζει τι είναι τρομοκρατία. Η πρόταση αυτή επεκτάθηκε το 1995 και

αφορούσε την επιθυμία στενής συνεργασίας των κρατών για την αντιμετώπιση

εγκλημάτων ,σχετικά με την τρομοκρατία.57

Η καθηγήτρια Μαίρη Μπόση αναφέρει για τον ISIS: ≪Το ISIS είναι

κατασκεύασμα. Δεν είναι ούτε πρωτότυπο, ούτε αυθόρμητο, ούτε αποτέλεσμα μια

ιδεολογικής πολιτικής στάσης κάποιων ατόμων. Είναι ένα ξεκάθαρο κατασκεύασμα,

στο οποίο εμπλέκονται πολλοί φορείς. Είναι τα κράτη του Κόλπου και κύρια και πιο

σημαντική ίσως τη Σαουδική Αραβία, αλλά και οι δυτικές δυνάμεις που στήριζαν

έμμισθα τη δημιουργία αυτού του κατασκευασμένου μορφώματος που ονομάζεται

ISIS. Εδώ θα έλεγα ότι υπήρξε ανοχή της Δύσης στη δημιουργία αυτού του

μορφώματος και βέβαια της Τουρκίας. Η Τουρκία είναι η χώρα η οποία αναγκάστηκε

να παραδεχθεί, ότι είναι η δίοδος μαζί με την Ιορδανία βέβαια≫.

Η ολοένα και αυξανόμενη είσοδος μεταναστών (κυρίως μουσουλμάνων) στην

Ευρώπη, σε συνδυασμό με την άνοδο και τη δράση του ISIS, έχει δημιουργήσει

στους πολίτες των χωρών υποδοχής μια τάση ξενοφοβίας και ισλαμοφοβίας. Αξίζει

επίσης να αναφέρουμε, ότι πολλές χώρες της Ε.Ε. έχουν αντιδράσει στην πρόταση

της Κομισιόν για εγκατάσταση των μεταναστών μεταξύ των κρατών μελών της Ε.Ε..

Συγκεκριμένα ο πρωθυπουργός της Σλοβακίας, Ρόμπερτ Φίτσο υποστήριξε: ≪ο

βασικός κίνδυνος που μας οδηγεί να αντιταχθούμε στις προτάσεις της Ευρωπαϊκής

Ένωσης είναι ο κίνδυνος της εισροής ανθρώπων που δεν φτάνουν στην Ευρώπη,

προκειμένου να αναζητήσουν εργασία, αλλά με στόχο να προωθήσουν την

57. Μπόση Μαίρη (2000) Περί του Ορισμού της Τρομοκρατίας (σελ 93-96), Αθήνα: Εκδόσεις Π.

Τραυλός.

31

τρομοκρατία.58 Εμείς θα διαφωνήσουμε, αναζητώντας πάντα την καλύτερη λύση για

όλες τις ενδιαφερόμενες πλευρές≫. Επίσης, τόνισε ότι η χώρα του δεν θέλει να

αποποιηθεί τις ευθύνες της και δεν αμφισβητεί την αξία της ευρωπαϊκής

αλληλεγγύης.

Εξετάζοντας προσεκτικά καθέναν από αυτούς τους ορισμούς παρατηρούμε,

ότι η βασική στρατηγική της τρομοκρατίας είναι μορφή έμμεση στρατηγικής59 και ο

ελιγμού.60 Η τρομοκρατία αποσκοπεί στη βίαιη ανατροπή της υπάρχουσας πολιτικής,

κοινωνικής ή και οικονομικής κατάστασης και προκαλείται από ολιγάριθμες ομάδες

ανθρώπων (ή και από μεμονωμένα άτομα) εναντίον ανυποψίαστων στόχων, άλλοτε

μελών του πολιτικού και επιχειρηματικού κόσμου και άλλοτε απλών πολιτών.

Ουσιαστικά πρόκειται για τυφλή βία, βασιζόμενη στο σκεπτικό ότι η πρόκληση

φόβου και ανασφάλειας σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού ενός κράτους θα

οδηγήσει σε άσκηση πίεσης προς την πολιτική ηγεσία και συμμόρφωση της

τελευταίας με τις απαιτήσεις των τρομοκρατών . Όσοι επομένως προβαίνουν σε

τρομοκρατικές ενέργειες εκκινούν από θρησκευτικά ή άλλα ιδεολογικά κίνητρα.61

Είναι επίσης μία συμβολική πράξη που γίνεται για την ικανοποίηση των ίδιων των

τρομοκρατών και όχι για την προβολή τους στον Τύπο.62 Εξετάζοντας ιστορικά την

πορεία της τρομοκρατίας παρατηρούμε πως τις περισσότερες φορές η τρομοκρατία

συνδέεται με πράξεις βίας. Η βία επιμένει να εμφανίζεται με διαφορετικούς τρόπους

από ένα τμήμα του κοινωνικού συνόλου, το οποίο αισθάνεται, ότι δεν εκπροσωπείται

58. Από την συνέντευξη του στο Real.gr. Σύμφωνα με το iefimerida.gr, η πρόταση Αβραμόπουλου

στην Ε.Ε. για την μετεγκατάσταση των μεταναστών από την Ελλάδα (πρόταση ασπιρίνη).

59. Οι τρομοκράτες συνήθως επιλέγουν να ≪χτυπήσουν≫ βιομηχανικάανεπτυγμένες χώρες. Η

έμμεση στρατηγική που αυτοί ακολουθούν ενδείκνυται στο επιχειρησιακό και τακτικό επίπεδο.

Προσπαθούν, δηλαδή να επιτεθούν εναντίον ουσιωδών στόχων όπως οι πλουτοπαραγωγικές

μονάδες μιας χώρας, οι οποίες μπορούν να την ενισχύσουν σε στρατιωτικό επίπεδο και ο πληθυσμός

που αποτελεί το έμψυχο δυναμικό που μπορεί να επανδρώσει η χώρα–στόχος των τρομοκρατών.

Μέσω της έμμεσης στρατηγικής, οι τρομοκράτες μπορούν να επιτευχθούν κέρδη με μικρότερο

δυνατό κόστος και να επιφέρουν ένα αποφασιστικό οικονομικό, κοινωνικό και ηθικό πλήγμα στη

χώρα–στόχο. Πηγή: Κολιόπουλος Κωνσταντίνος (2010), Η Στρατηγική Σκέψη. Από την αρχαιότητα,

έως σήμερα (σελ 19-20) Αθήνα: Εκδόσεις Ποιότητα.

60. Σε αυτήν την περίπτωση οι τρομοκράτες έχουν συναίσθηση, ότι η χώρα, την οποία πρόκειται να

χτυπήσουν αποτελεί ανώτερη δύναμη σε οικονομικό και στρατιωτικό μέγεθος. Γι’ αυτό το λόγο

ακολουθούν την τακτική του Sun Tsu, σύμφωνα με τον οποίο η φύση της στρατιωτικής τακτικώς

είναι συγκρίσιμη με τη φύση του νερού. Όπως το νεό κυλάει από τα ψηλά στα χαμηλά, έτσι ένας

στρατός (έστω και ανοργάνωτος και άτυπος όπως οι τρομοκρατικές ομάδες) πρέπει να αποφεύγει τη

δύναμη και να επιτίθεται στην αδυναμία. Οι τρομοκράτες, δηλαδή πρέπει να ακολουθούν μία

ευέλικτη στρατηγική , η οποία θα στηρίζεται πάνω στις αδυναμίες του κράτους-στόχου και να

μπορεί να μεταβάλλεται ανάλογα με τις περιστάσεις. Πηγή: Sun Tsu, Η τέχνη του Πολέμου. (σελ 48-

49) Αθήνα: Εκδόσεις Αιώρα.

61.Περισσότεραστοhttp://www.diethnologos.gr/index.php?

option=com_content&task=view&id=14&Itemid=28

62. Τα ΜΜΕ αποτελούν ένα σημαντικό φορέα, μέσω του οποίου οι τρομοκράτες κοινοποιούν τα

αιτήματά τους και αναλαμβάνουν την ευθύνη για τα τρομοκρατικά χτυπήματα, στα οποία

επιδόθηκαν και θα επιδοθούν. Η πληροφόρηση μπορεί να αποτελέσει όπλο προπαγάνδας και να

εμπνεύσει παρόμοιες ομάδες να επιδοθούν σε παρόμοιες τρομοκρατικές ενέργειες. Πηγή: Μπόση

Μάιρη (1996) Ελλάδα και Τρομοκρατία. Εθνικές και διεθνείς διαστάσεις (σελ 65-66) Αθήνα:

Εκδόσεις ΑΝΤ. Ν Σάκκουλα.

32

και δεν συμμετέχει στο σύνολο ή σε τμήμα της εξουσίας.63 Η βία, που μπορεί να

ασκούσαν τα άτομα εκείνη την εποχή (τέλη 19ου αιώνα-αρχές 20ου) ήταν ατομικής

φύσης και όχι δράσης οργανωμένων ομάδων.64

στ) Η μετάβαση στη Διεθνή Τρομοκρατία

Τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη απόδοσης ενός

περιεκτικού ορισμού του φαινομένου της διεθνούς τρομοκρατίας. Ο πυρήνας της

επιχειρηματολογίας υπέρ ενός ορισμού της διεθνούς τρομοκρατίας βασίζεται στο

γεγονός ότι οι τρομοκρατικές ενέργειες παραβιάζουν τα θεμελιώδη ανθρώπινα

δικαιώματα ενώ παράλληλα τίθεται υπό απειλή η ασφάλεια των κρατών και η διεθνής

ειρήνη και ασφάλεια.65 Η ύπαρξη του προβλήματος είναι ευεξήγητη. Ένα φαινόμενο

τόσο πολύπλοκο, πολυσχιδές και πολύμορφο είναι δύσκολο να υπακούσει στους

εννοιολογικούς περιορισμούς ενός ορισμού και να διακριθεί με σαφήνεια από

συγγενείς έννοιες. Παράλληλα, η διεθνής τρομοκρατία είναι ένα εξελισσόμενο

φαινόμενο, που με την πάροδο των ετών, εμφανίζεται με διαφορετικούς τρόπους.

Πάνω απ’ όλα όμως, η τρομοκρατία είναι ένα φαινόμενο και, συνακόλουθα, ένας

63. Μπόση Μαίρη (2000) Περί του Ορισμού της Τρομοκρατίας (σελ 19-25), Αθήνα: Εκδόσεις Π.

Τραυλός.

64. Τα μέλη των νεόκοπων τρομοκρατικών οργανώσεων εκείνης την εποχής ήταν επηρεασμένα από

τα προτάγματα του αναρχισμού, έτσι όπως τον διατύπωσε ο Μιχαήλ Μπακούνιν. Η μελλοντική

κοινωνία του Μπακούνιν είναι μια αναρχική κοινωνία ισότητας, απαλλαγμένη από εξουσίες

κοσμικές και θεϊκές, όπου μέσα της πραγματώνεται και ολοκληρώνεται η πιο πλατειά ανθρώπινη

ελευθερία. Οι λαϊκές μάζες υποφέρουν, χωρίς καμία ελπίδα για το αύριο, είναι δούλοι de facto και

de iure. Στερημένες από υλικά αγαθά και από πνευματικές απολαύσεις, αμόρφωτες και

ανεκπαίδευτες, μοιάζουν καταδικασμένες αιώνια στην εκμετάλλευση και τη διακυβέρνηση από την

κυρίαρχη τάξη των πλουσίων, των προνομιούχων και των κατόχων της εξουσίας, της κοσμικής και της

πνευματικής. Όλοι αυτοί, οι αστοί εκμεταλλευτές, έχουν μαζί τους το Κράτος και τους θεσμούς του,

το στρατό, τη δικαιοσύνη και τους νόμους τους στηριγμένους στη βία και την επιβολή της δύναμης,

την Εκκλησία και την εκ Θεού νομιμοποίηση της εξουσίας τους. Το αστικό, όμως, πολίτευμα, το

Κράτος και η Κυβέρνηση, που αποτελούν αξεχώριστα στοιχεία του, δεν είναι η αιώνια και μοναδική

σωτηρία της κοινωνίας, όπως οι θιασώτες τους υποστηρίζουν. Είναι απλές, ιστορικές – υποκείμενες

στην κίνηση, την αλλαγή και τη φθορά – μορφές κοινωνικής οργάνωσης, τις οποίες ο λαός έχει

καθήκον και υποχρέωση να ανατρέψει. Μέσα στον ίδιο το λαό, στα ένστικτά του, στην ιστορία του

και στις καθημερινές ανάγκες του, στη ζωή την ίδια και στην αδιάκοπη κίνησή της, υπάρχουν τα

σπέρματα της μελλοντικής κοινωνίας. Αυτή, θα έρθει με μια Κοινωνική Επανάσταση ενάντια στην

υπάρχουσα συντήρηση και την αντίδραση, που θα ανατρέψει τις κατεστημένες εξουσίες και στη

θέση τους δεν θα βάλει άλλες. Οι λαϊκές μάζες θα οργανωθούν αυθόρμητα σε ελεύθερες ενώσεις,

από κάτω προς τα πάνω, από την πιο μικρή κοινότητα και ομάδα ανθρώπων, στην περιφέρεια, στο

έθνος, στην παγκόσμια κοινότητα. Η μελλοντική κοινωνία, λοιπόν, θα είναι αναρχική και αταξική.

Ατομική ιδιοκτησία δεν θα υπάρχει και ο κοινωνικός πλούτος, ο παραγόμενος με τη δουλειά όλων,

θα ανήκει στην κοινωνία, δηλαδή σε όλους. Όλοι οι άνθρωποι θα είναι ίσοι μεταξύ τους από όλες τις

απόψεις, τυπικά και ουσιαστικά, και καθένας θα έχει τις ευκαιρίες και τα υλικά μέσα να αναπτύξει

ελεύθερα τις ατομικές του κλίσεις και τα ταλέντα του, την ανθρωπιά10 του. Βέβαια, καμία

ενασχόληση δεν θα είναι πιο σημαντική από τις άλλες και κανείς, ούτε και ο καλύτερος επιστήμονας,

δεν θα ξεφεύγει από τη χειρωνακτική δουλειά, που θα είναι καθήκον όλων11. Επίσης, ο κοινωνικός

πλούτος θα ανήκει σε όλους, θα αποδίδεται, όμως, στον καθένα ανάλογα με τη συνεισφορά του

στην παραγωγή του. Πηγή: περισσότερα στο διαθέσιμο link (σελ 13-15, 16)

http://ikee.lib.auth.gr/record/73315/files/gri-2007-415.pdf

65. B. Saul, Defining Terrorism in International Law, Oxford: Oxford University Press (2006), σελ. 7.

33

όρος πολιτικά και συγκινησιακά φορτισμένος που είναι προφανές ότι μπορεί να

χρησιμοποιηθεί για πολιτικούς σκοπούς και να εξυπηρετήσει προπαγανδιστικούς

στόχους.66 Βέβαια, πολλοί ορισμοί της τρομοκρατίας έχουν καταρτισθεί από τους

συγγραφείς που ασχολούνται ή ασχολήθηκαν με το θέμα και πολυάριθμοι ≪ορισμοί

εργασίας≫ χρησιμοποιούνται για την εξυπηρέτηση των αναγκών κρατών,

οργανώσεων και φορέων. Εκείνο που δεν έχει επιτευχθεί ακόμη είναι ένας ορισμός

στο πλαίσιο ενός θεσμικού κειμένου υιοθετημένο από ένα διεθνή οργανισμό ευρείας

εμβέλειας (π.χ. Ο.Η.Ε.) που θα του έδινε την απαραίτητη επισημότητα και

αυθεντικότητα. Από τις πρώτες κιόλας προσπάθειες που έγιναν προκειμένου να

ορισθεί το φαινόμενο της τρομοκρατίας κατά τη δεκαετία του ’60, κατέστη εμφανές

ότι επρόκειτο για ένα έργο που δεν ήταν εύκολο. Η διαμόρφωση ορισμού ενός

φαινομένου κινητοποιεί διαφορετικά αντανακλαστικά σε κάθε κοινωνία,

διαφορετικές σκοπιμότητες σε κάθε κυβερνητική εξουσία και κατ’ αντιστοιχία

διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Η

πολλαπλασιαστική δυναμική των ζητημάτων που ανακύπτουν από την ανάπτυξη

αντιλήψεων και θέσεων καταλήγει στη δημιουργία προβλημάτων που αφορούν την

ανάπτυξη κοινής πολιτικής για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας.67 Όπως έχει ήδη

αναφερθεί, η τρομοκρατία αποτελεί μια έννοια σχετική διότι καθένας προσεγγίζει το

φαινόμενο από την δική του πλευρά. Παρ’ όλα αυτά, σκόπιμο θεωρείται να δοθεί

ένας θεωρητικός ορισμός της έννοιας ο οποίος να εμπερικλείει τα βασικά

χαρακτηριστικά του φαινομένου. Τα χαρακτηριστικά αυτά συναντώνται σχεδόν σε

όλους τους ορισμούς της τρομοκρατίας που έχουν δοθεί κατά καιρούς και είναι

κοινώς αποδεκτά από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Με βάση λοιπόν τη στάση της

διεθνούς κοινότητας απέναντι στον παράνομο χαρακτήρα της διεθνούς τρομοκρατίας,

η τελευταία μπορεί να οριστεί ως εξής:

1. Κάθε σοβαρή, βίαιη, εγκληματική πράξη που σκοπό έχει να προκαλέσει το

θάνατο ή σοβαρή σωματική βλάβη, ή θέτει σε κίνδυνο τη ζωή, συμπεριλαμβανομένου

και των ενεργειών κατά της ιδιοκτησίας.

2. Η οποία πράξη διαπράττεται έξω από τα πλαίσια ένοπλης σύρραξης.

3. Για πολιτικούς, ιδεολογικούς, θρησκευτικούς ή εθνικούς σκοπούς.

4. Αποσκοπεί στη δημιουργία μεγάλης έντασης τρόμου σε άτομα, ομάδες

ατόμων ή στην κοινή γνώμη, και εκφοβίζει σοβαρά τον πληθυσμό ή μέρος του

πληθυσμού ή εξαναγκάζει αδικαιολόγητα μια κυβέρνηση ή έναν διεθνή οργανισμό να

πράξει ή να απέχει από μια ενέργεια παρά τη θέληση του.68

Εφόσον η τρομοκρατία απειλεί τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια, ένας διεθνής

ορισμός της θα πρέπει να περιορίζεται σε πλαίσια στενότερα, ώστε να μπορούν να

επιφέρουν μεταβολές στη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Τέτοιες περιπτώσεις είναι για

παράδειγμα η διασυνοριακή ή πολυεθνική προετοιμασία και εκτέλεση

τρομοκρατικών ενεργειών που εμπλέκουν περισσότερες από μια κυβερνήσεις, καθώς

και οι τρομοκρατικές ενέργειες που πλήττουν αξίες και ενδιαφέροντα της διεθνούς

66. Φ. Δασκαλοπούλου-Λιβαδά, όπ. π. υποσημ. 22, σελ. 14.

67. Μ. Μπόση, όπ. π. υποσημ. 36, σελ. 23.

68. B. Saul, όπ. π. υποσημ. 65, σελ. 65-66.

34

κοινότητας.69 Αυτό βέβαια δεν αποκλείει από τον ορισμό της τρομοκρατίας

περιπτώσεις εσωτερικής τρομοκρατίας που μπορούν όμως να βλάψουν τη διεθνή

κοινότητα και τα συμφέροντά της. Συνεπώς, τα νομικά μέτρα που λαμβάνονται κατά

της τρομοκρατίας επιφέρουν αποτελέσματα τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές

επίπεδο. Για να εμπλακεί ο Ο.Η.Ε., ως ζήτημα με πολιτική και νομική σημασία, η

τρομοκρατική ενέργεια θα πρέπει να έχει σημαίνουσα διεθνή διάσταση. Και παρ’ όλο

που ένα αξιοσημείωτο μέρος της τρομοκρατίας αφορά εσωτερικές υποθέσεις των

κρατών, η τρομοκρατία, συχνά, αποκτά διεθνή χαρακτήρα: μέσω του διασυνοριακού

χαρακτήρα επιπτώσεις της (όπως στην περίπτωση του Kashmir), σε περιπτώσεις

διαφορετικής υπηκοότητας μεταξύ των δραστών και των θυμάτων (περίπτωση 11ης

Σεπτεμβρίου) ή σε περιπτώσεις που ναι μεν η επίθεση λαμβάνει χώρα στο εσωτερικό

της χώρας, οι στόχοι όμως ή τα θύματα είναι αλλοδαποί (για παράδειγμα η επίθεση σε

ξένους τουρίστες στο Μπαλί της Ινδονησίας).70 Σε αντίθετη περίπτωση όμως, δηλαδή

στις περιπτώσεις εκείνες όπου η επίθεση λαμβάνει χώρα στην επικράτεια ενός μόνο

κράτους, όπου τόσο οι επιτιθέμενοι όσο και τα θύματα είναι της ίδιας υπηκοότητας

και όπου ο επιτιθέμενος συλλαμβάνεται στην ίδια χώρα, και κανένα άλλο κράτος δεν

έχει δικαιοδοσία επί του ζητήματος, τότε αποτελεί τρομοκρατική ενέργεια που

εμπίπτει στην εσωτερική νομοθεσία του κράτους.71 Αυτό άλλωστε προβλέπουν και

πρόσφατές διεθνείς αντί-τρομοκρατικές συμβάσεις όπως η Terrorist Bombings

Convention (1997), η Terrorist Financing Convention (1999) και η Nuclear Terrorism

Convention (2005).72 Θα πρέπει να τονισθεί ότι ο όλο και συχνότερος διεθνής

χαρακτήρας που λαμβάνουν οι τρομοκρατικές επιθέσεις, έχουν αναγάγει τη

τρομοκρατία ως μια από τις σημαντικότερες απειλές για τη διεθνή ειρήνη και

ασφάλεια. Αυτό προκύπτει από τη συχνή αναφορά σε ψηφίσματα της Γενικής

Συνέλευσης του Ο.Η.Ε. και της Επιτροπής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, ότι η

διεθνής τρομοκρατία μπορεί να πλήξει τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια, τις φιλικές

σχέσεις μεταξύ των κρατών, τη διεθνή συνεργασία, την ασφάλεια των κρατών, καθώς

και τις αρχές και τους σκοπούς του Ο.Η.Ε. Παράλληλα, και το Συμβούλιο Ασφαλείας

του Ο.Η.Ε, ως το κατεξοχήν αρμόδιο όργανο για την διατήρηση της διεθνούς ειρήνης

και ασφάλειας, δεν διστάζει σε κάθε ευκαιρία να τονίζει τη διεθνή απειλή της

τρομοκρατίας.

Έχοντας καλύψει κάθε πτυχή και διάσταση του φαινομένου της τρομοκρατίας

με όσο το δυνατόν πιο κατατοπιστικό και ενδελεχή τρόπο, καταλήγουμε σε ένα

γενικό συμπέρασμα, όπου, το ζήτημα της ετυμολογίας της λέξης ≪τρομοκρατία≫,

μέσα από το πρίσμα κάποιου ορισμού, θα πρέπει να περιγράφει καταστάσεις όπου

κάποια άτομα ή ομάδα ατόμων, νιώθουν τρόμο ή υπήρξε πρόθεση ώστε να νιώσουν

69. B. Saul, όπ. π. υποσημ. 65, σελ. 61.

70. R. Young, Defining Terrorism: The Evolution of Terrorism as a Legal Concept in International

Law and its Influence in Domestic Legislation, Boston College International & Comparative Law

Review, Vol.29, Issue 1, (2006), σελ. 31.

71. B. Saul, όπ. π. υποσημ. 65, σελ. 62.

72.Στο κοινό άρθρο 3 των τριών Συμβάσεων προβλέπεται: “This Convention shall not apply where the

offence is committed within a single State, the alleged offender and the victims are nationals of that

State, the alleged offender is found in the territory of that State and no other State has a basis under

article 9, paragraph 1 or 2, to exercise jurisdiction”.

35

τρόμο. Άρα, η τρομοκρατία δεν είναι απλώς πράξεις εκφοβισμού και εξαναγκασμού,

αλλά πράξεις τέτοιας έντασης και έκτασης είναι δυνατόν να προκαλέσουν

εκτεταμένης κλίμακας κλίμα τρόμου στον πληθυσμό ή σε μέρος του πληθυσμού και

γενικότερα στη δημόσια ζωή. Απώτερος σκοπός, λοιπόν, των τρομοκρατών είναι να

δημιουργήσουν με τις πράξεις κλίμα τρόμου, τρομοκρατώντας ένα ειδικό ακροατήριο

που ως αποδέκτης της πράξης βίας έχει τεθεί στο στόχαστρο.73 Η δημιουργία

κλίματος τρόμου, ωστόσο, αποτελεί το μέσο προς την επίτευξη των στόχων των

τρομοκρατών. Σκοπός τους δεν είναι να προκαλέσουν φόβο και τρόμο μόνο στην

ομάδα αποδέκτη των πράξεων βίας, αλλά η μεταφορά του τρόμου στο σύνολο της

κοινής γνώμης έτσι ώστε να σταλθεί ένα μήνυμα προς το σύνολο της κοινωνίας.

ζ) Η Διεθνής Ασφάλεια στο Μεταψυχροπολεμικό κόσμο74

Η θρησκευτική τρομοκρατία έχει αναχθεί σε ένα από τα πρωτεύοντα

ζητήματα ασφαλείας, μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Το αραβικό έθνος αποτελεί μια

γλωσσική κοινότητα, μια ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα που έδωσε το Ισλάμ

στην αραβική κοινωνία και πολιτεία. Το Ισλάμ γενικά είναι ο θεμέλιος λίθος για την

διαμόρφωση του αραβικού εθνικισμού. Τα απελευθερωτικά κινήματα και οι

κυβερνήσεις που προέκυψαν, μετά την ανεξαρτησία των αραβικών κρατών από τις

αποικιοκρατικές ευρωπαϊκές δυνάμεις, έχουν να αντιμετωπίσουν και την ανάδειξη

της θρησκείας. Η εμφάνιση των Αδελφών Μουσουλμάνων στην Αίγυπτο ανέδειξε όχι

μόνο τη σημαντικότητα της θρησκείας, αλλά έγινε παράλληλα μοχλός για την

απήχησή της σε μεγάλα λαϊκά στρώματα. Η Αίγυπτος, το Σουδάν και η Συρία, ήταν

οι χώρες κύριοι αποδέκτες του θρησκευτικού αυτού ρεύματος. Έκτοτε το Ισλάμ

αποτελεί την καρδιά, την ψυχή και την ταυτότητα των περισσότερων μουσουλμάνων

της Μέσης Ανατολής.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα όπου η θρησκεία λειτούργησε ως μοχλός, είναι η

Ισλαμική Επανάσταση του Αγιατολάχ Χομεϊνί στο Ιράν το 1979, όπου το φιλικά

προσκείμενο στις ΗΠΑ καθεστώς του Σάχη έπεσε και τη διακυβέρνηση της χώρας

ανέλαβαν οι δυνάμεις του Χομεϊνί. Η Ισλαμική Επανάσταση δημιούργησε ένα

τεταμένο κλίμα μεταξύ του Ιράν και των ΗΠΑ, κυρίως μετά την εκδίωξη εταιριών

και προσωπικού αμερικανικών συμφερόντων από την Ιρανική Επικράτεια. Η δράση

του Ισλαμικού εξτρεμισμού σε δυτικό έδαφος έλαβε χώρα στις 11 Σεπτεμβρίου του

2001 στη Νέα Υόρκη, όταν δύο αεροπλάνα, στα οποία είχε γίνει κατάληψη από

Άραβες αεροπειρατές έπεσαν στους λεγόμενους Δίδυμους Πύργους στο World Trade

Center, παρασύροντας στον θάνατο πολλούς επιβάτες και εργαζόμενους στους

Πύργους. Άλλες τρομοκρατικές επιθέσεις έλαβαν χώρα σε ευρωπαϊκό έδαφος και

συγκεκριμένα στην Ισπανία στη Μαδρίτη το 2004 και στην Βαρκελώνη το 2017, στην

Γαλλία στη Νίκαια το 2016 και στον Παρίσι το 2015 και το 2017, στο Βέλγιο στις

Βρυξέλλες πάλι το 2016, στη Βρετανία και συγκεκριμένα στο Λονδίνο το 2005 και το

2017 αντίστοιχα, στη Ρωσία στη Μόσχα το 2004, το 2010 και το 2011.75

73. Μ. Μπόση, όπ. π. υποσημ. 36, σελ. 23.

74. 74. Μαίρη Μπόση, Η Διεθνής Ασφάλεια στο Μεταψυχροπολεμικό κόσμο. Οι αραβικές εξεγέρσεις και

η περίπτωση της Συρίας, Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα.

36

Τρομοκρατικές Επιθέσεις σε Κράτη-μέλη της Ε.Ε το 2006.76

Οι χώρες που δρουν εναντίον των τζιχαντιστών και οι τρόποι αντίδρασής τους.77

H επαναφορά της θρησκείας -και στην προκειμένη περίπτωση το Ισλάμ- ως

μοχλό καθορισμού των ατομικών και πολιτικών σχέσεων ενός κράτους, δίνει το

75. reporter.com.cy/international/article/85168/

76.Περισσότερα στο https://theamapati.wordpress.com/2007/05/28/280507/

77. Περισσότερα στο http://www.sigmalive.com/news/international/isis/168094/isil-poies-xores-kaipos-

droun-enantia-stous-tzixantistes

37

έναυσμα για διενέργεια πράξεων βίας, κατά του δυτικού τρόπου ζωής και

διακυβέρνησης. Αντίθετα, οι αναλυτές, που προέρχονται από τον Ισλαμικό κόσμος,

θεωρούν το Ισλάμ ως το ιδανικό εργαλείο, που χρησιμοποιεί τη θρησκεία, για να

δημιουργήσει εθνική ταυτότητα ή να οργανώσει μια κοινωνία προς το καλύτερο.

O Ιερός πόλεμος (Τζιχάντ) έχει διττή σημασία, από την μια αναφέρεται στην

εσωτερική και πνευματική πάλη του ανθρώπου και στην προσπάθειά του να

προσεγγίσει τον Θεό (Αλλάχ), καθώς και στη διάδοση του Ισλάμ ως τη μοναδική

ορθή θρησκεία. Η άλλη πλευρά ταυτίζει τη τζιχάντ τις πράξεις βίας, τον δίκαιο

πόλεμο. Οι οπαδοί της τζιχάντ επηρεάζονται από τις ιστορικές και τρέχουσες

εξελίξεις στο μουσουλμανικό κόσμο, αλλά και από τις σχέσεις που διατηρούν οι

κυβερνήσεις τους με τις ΗΠΑ και την ΕΕ. Η στήριξη των ΗΠΑ στα συντηρητικά και

αυταρχικά αραβικά καθεστώτα προκάλεσε το θυμό πολλών θρησκευόμενων

μουσουλμάνων, οι οποίοι, μέσω της τζιχάντ διοχέτευσαν αυτόν τον θυμό εναντίον

αμερικανικών στόχων (π.χ. η αμερικανική πρεσβεία στην Τεχεράνη).

Κατανοούμε επομένως, ότι το τέλος του διπολισμού και η διάλυση της μιας εκ

των υπερδυνάμεων (ΕΣΣΔ), ανέδειξε δυνάμεις οι οποίες χρησιμοποιώντας το

≪ασφαλές πέρασμα≫ στην Ευρώπη78 και σε άλλες χώρες, μέσω των τεράστιων

καραβανιών μεταναστών, επιδόθηκαν σε στοχευμένα και μεθοδευμένα τρομοκρατικά

χτυπήματα, δημιουργώντας ωστόσο μια προκατειλημμένη αντιμετώπιση από τους

Ευρωπαίους προς τους απλούς (μουσουλμάνους κυρίως) μετανάστες,79 οι οποίοι ζουν

και εργάζονται μακριά από τη χώρα καταγωγής τους, εξισώνοντας τους με τους θύτες

των τρομοκρατικών πράξεων, κάνοντας δύσκολη τη διαμονή τους στη χώρα

υποδοχής και καθιστώντας δύσκολη τη συμβίωση τους με τους γηγενείς.

78. Κυρίως από τις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου.

79. Επιθέσεις Ρώσων νεοναζί παρατηρήθηκαν και κατά μουσουλμάνων Καυκάσιων το 2015.

38

Κεφάλαιο 2: Ορισμός της Διεθνούς Ασφάλειας, Ορισμός του

Θρησκευτικού Φονταμενταλισμού, Διεπιστημονική

Προσέγγιση του Θρησκευτικού Φονταμενταλισμού

α) Η έννοια της ασφάλειας υπό το πρίσμα των θεωριών των διεθνών σχέσεων

Mέσα στις γενικότερες αλλαγές στο διεθνές περιβάλλον, η

μεταψυχροπολεμική εποχή έφερε μαζί της στην επιφάνεια για ακόμη μια φορά τη

συζήτηση για την έννοια της ασφάλειας. Αν και οι μεταβολές στο διεθνές περιβάλλον

επέκτειναν τις εντάσεις, δεν κατάφεραν να σταθεροποιήσουν το άναρχο διεθνές

σύστημα, τουλάχιστον με έναν τρόπο που να καθορίζεται από τις μεγάλες σχολές

σκέψεις του ρεαλισμού και του ιδεαλισμού. Ο Kenneth Walz αναφέρει

χαρακτηριστικά: ≪Οι αλλαγές του συστήματος θα το έκαναν, οι αλλαγές στο σύστημα

δεν το κάνουν≫.80

Αναφορικά με την έννοια της ασφάλειας, είναι δύσκολο να αποδοθεί ένας

ξεκάθαρος αντικειμενικός ορισμός. Η ασφάλεια καθαυτή μπορεί να ορισθεί (σε

στρατιωτικό-πολιτικό επίπεδο) ως η προστασία των συνόρων της ακεραιότητας και

των αξιών ενός κράτους, από τους κινδύνους του εχθρικού διεθνούς περιβάλλοντος.

Ένα ζήτημα, άπαξ και απειλήσει τη σταθερότητα και την επιβίωση ενός κράτους,

ανάγεται σε ζήτημα ασφαλείας.81 Απαραίτητο στοιχείο για την ύπαρξη ασφάλειας

είναι η διατήρηση -όπως αναφέραμε παραπάνω- του συστήματος ισορροπίας ισχύος

στο άναρχο διεθνές σύστημα, έτσι όπως αυτό έχει διαμορφωθεί μετά το τέλος του

Ψυχρού Πολέμου και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Κατά τη

διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, το κυρίαρχο σύστημα ήταν το διπολικό. Το σύστημα

αυτό είχε ονομαστεί από τον John Lewis Gaddis η ≪μακρά ειρήνη≫, αφούτα 45 αυτά χρόνια αποτελούν τη μακρότερη περίοδο ειρήνης στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια

ιστορία. Παρά τις προσδοκίες των φιλελεύθερων ιδεαλιστών για την εξάπλωση της

παγκόσμιας δημοκρατίας της οικονομικής αλληλεγγύης και ευημερίας των κρατών,

τον τερματισμό του πολέμου και των στρατιωτικών εξοπλισμών, το

μεταψυχροπολεμικό διεθνές σύστημα παραμένει άναρχο, καθώς απουσιάζει μία

κεντρική ρυθμιστική εξουσία, οι στρατιωτικοί εξοπλισμοί δεν έχουν μειωθεί και

πολλές προ-ψυχροπολεμικές εστίες πολέμου έχουν αναθερμανθεί, εγείροντας έτσι

ζητήματα ασφαλείας, και τα κράτη εξαιτίας του καθεστώτος καχυποψίας και

ανασφάλειας που επικρατεί, στηρίζονται σε αυτό που ο Kenneth Waltz έχει ορίσει

≪αρχή της αυτοβοήθειας≫ (self help).

Όπως επισημαίνει ο John J. Mearsheimer, κύριος εκφραστής του επιθετικού

ρεαλισμού: ≪Τα πολυπολικά συστήματα είναι περισσότερο επιρρεπή σε πόλεμο απ’

ότι τα διπολικά. Τα πολυπολικά συστήματα, που διέπουν ιδιαίτερα ισχυρά κράτη-

80. Kenneth N. Waltz, ≪Structural Realism after the Cold War≫, International Security, τόμ. 25, τεύχ. 1,

καλοκαίρι 2000, σελ. 5-41, Η ακριβής έκφραση ωστόσο του Waltz είναι: ≪Changes of the system

would do it, changes in the system would not≫.

81. Roxanne Lynn Doty (1998) Immigration and the Politics of Security (σελ. 73), Volume 8, Issue 2-3,

Security Studies, διαθέσιμο στο link:

http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09636419808429375

39

δυνητικούς ηγεμόνες είναι τα πλέον επικίνδυνα≫. Σύμφωνα με τις απόψεις του

Kenneth Waltz, ≪… όπως η φύση δεν ανέχεται το κενό, έτσι και το διεθνές πολιτικό

περιβάλλον δεν ανέχεται την έλλειψη ισορροπίας στην ισχύ≫.82 Υπάρχει πλήθος

ιστορικών παραδειγμάτων που αναφέρονται σε αυτή τη διαδικασία που

ενεργοποιήθηκε για να προτείνει ή ίσως και να προλάβει την τελική αλλαγή του

συστήματος. Το διεθνές σύστημα διαθέτει μηχανισμούς αυτορρύθμισης, ώστε να

≪τιμωρεί≫ αυτά τα κράτη, επαναφέροντας την ισορροπία ισχύος.83 Η αναρχία του

συστήματος δατηρείται -τουλάχιστον μέχρι σήμερα- εξαιτίας των διεργασιών που

πραγματοποιούνται στα κράτη του συστήματος, στη προσπάθειά τους να προλάβουν

και να εμποδίσουν την ανάδειξη ενός και μοναδικού κράτους ηγεμόνα. Η

κινητικότητα στη διαμόρφωση των σχέσεων των κρατών σχετίζεται και με τον τρόπο

που κινούνται οι ισχυρότερες δυνάμεις στο άμεσο ή ευρύτερο γεωγραφικό τους

περιβάλλον. Οι μεσαίες και μικρότερες δυνάμεις έχουν την τάση να συσπειρώνονται

σε συμφωνίες ή συμμαχίες, δηλαδή εκείνες που διαθέτουν αυξημένες ικανότητες και

δυνατότητες. Έτσι, τα κράτη συγκροτούνται με στόχο την ανάδειξη νέας ισορροπίας

στην οποία όχι μόνο θα ελέγχεται η μοναδική δύναμη, αλλά σύντομα θα ανατραπεί η

πρωτοκαθεδρία της και θα αντικατασταθεί από άλλη ή άλλες ισάξιες δυνάμεις.

Από την στιγμή που στον διπολισμό παρατηρήθηκε κινητικότητα των κρατών

να συνταχθούν στις συμμαχίες των δύο πόλων προκειμένου να διαφυλάξουν την

ασφάλειά τους, η ουσία των συμμαχιών συνέχισε να υπάρχει αναδεικνύοντας έτσι την

ασφάλεια των δύο μεγάλων δυνάμεων και ταυτόχρονα την ασφάλεια του διεθνούς

συστήματος μέσα στο συνεισέφεραν την ισορροπία. Βέβαια, με την παύση της μιας

υπερδύναμης, η θεωρητικά εναπομείνασα δεν αισθάνεται πλέον βασική ανασφάλεια ή

έστω κάποια σημαντική διακινδύνευση της ασφάλειάς της. Εδώ αξίζει να

αναφέρουμε πως το διεθνές σύστημα δεν άλλαξε, λόγω της φαινομενικής

μονοκρατορίας των ΗΠΑ, αφού διαθέτει μηχανισμούς εξισορρόπησης. Η λογική της

αυτοβοήθειας (self help) που χρησιμοποιούν τα κράτη παράλληλα με την εξαιρετικά

ενδιαφέρουσα τάση τους για απόκτηση πυρηνικών από νέους διεθνείς παίχτες,

αναδεικνύει για μια ακόμη φορά την αναρχία, όπως αναφέραμε πιο πάνω.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε πως η καθηγήτρια Μαίρη Μπόση

συμφωνεί με τον καθηγητή Αθανάσιο Πλατιά ως προς τις δέκα αρχές που παραθέτει ο

Kenneth Waltz:84

1. H έλλειψη ρυθμιστικής εξουσίας στο διεθνές σύστημα παίζει καθοριστικό

ρόλο στη συμπεριφορά των κρατών και στη σταθερότητα ή στην αστάθεια

του διεθνούς συστήματος (άναρχο διεθνές σύστημα).

2. Καθώς απουσιάζει η υπερκρατική εξουσία, η οποία θα μπορούσε να

ρυθμίζει τον ανταγωνισμό, οι σχέσεις των κρατών είναι κατά βάση

82. Kenneth N. Waltz, ≪Intimitations of Multipolarity≫ στο The New World Order: Contrasting

Theories, Bithe Hansen και Bertil Hearlin (επιμ.), New York, St. Martins, 2000, σελ. 1-17.

83. Βλ. τον πρόλογο του κ. Αθανάσιου Πλατιά στον Kenneth Waltz, Θεωρία διεθνούς πολιτικής, ό.π.,

σελ. 17.

84. Εισαγωγή του Αθανάσιου Πλατιά στον Kenneth N. Waltz, Θεωρία διεθνούς πολιτικής, ό.π., σελ.

10-12.

40

ανταγωνιστικές και πολλές φορές συγκρουσιακές (ανταγωνιστικό διεθνές

σύστημα)

3. Τα κράτη σε ένα τέτοιο ανταγωνιστικό σύστημα πρέπει από μόνα του να

μεριμνήσουν για την ασφάλειά τους (αρχή της αυτοβοήθειας).

4. Τα κράτη στο άναρχο διεθνές σύστημα αναγκάζονται να λάβουν μέτρα,

για να αυξήσουν την ασφάλειά τους. Τα μέτρα αυτά μειώνουν την

ασφάλεια των άλλων. Αυτό ανατροφοδοτεί την ανασφάλεια και τον

ανταγωνισμό. Αυτό είναι το γνωστό ≪δίλημμα ασφαλείας≫.

5. Τα κράτη είναι οι βασικοί δρώντες στο διεθνές σύστημα, άρα και η βασική

μονάδα ανάλυσης των διεθνών σχέσεων (κρατικοκεντρικό διεθνές

σύστημα).

6. Τα κράτη, επειδή είναι ≪ευαίσθητα στο κόστος≫, έχουν κάθε λόγο να

συμπεριφέρονται ορθολογικά. Τα λάθη τιμωρούνται (αρχή του

ορθολογισμού).

7. Κυρίαρχος στόχος του κράτους είναι η κατοχύρωση της ασφάλειας του,

δηλαδή η επιβίωση, η διατήρηση της εδαφικής κυριαρχίας και της εθνικής

ανεξαρτησίας/αυτονομίας (βασικό εθνικό συμφέρον).

8. Τα κράτη επιδιώκουν να αποκτήσουν ≪ισχύ≫, η οποία είναι το κύριο

≪νόμισμα≫ στη διεθνή πολιτική (επιδίωξη ισχύος).

9. Σε ένα ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα τα κράτη έχουν κίνητρο να

εξισορροπήσουν τους αντιπάλους τους (στρατηγική εξισορρόπησης), για

να αυξήσουν την ασφάλειά τους.

10. Οι μεμονωμένες προσπάθειες που καταβάλλουν τα κράτη να

εξισορροπήσουν τους αντιπάλους συμβάλλουν στη δημιουργία ενός

αυτορρυθμιζόμενου συστήματος ισορροπίας δυνάμεων που με τη σειρά

του δύναται να συμβάλλει στη διατήρηση της ειρήνης (αρχή της

ισορροπίας ισχύος). Η κατανομή ισχύος στο διεθνές σύστημα συμβάλλει

στη σταθερότητα ή στην αστάθεια του συστήματος.

Oι παραπάνω αρχές συνοψίζουν με τον πληρέστερο τρόπο τους κανόνες

λογικής που διέπουν τα κράτη στο διεθνές σύστημα, οι οποίοι όχι μόνο δεν

μεταβλήθηκαν μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου αλλά, αντίθετα ισχυροποιήθηκαν.

Αν και κατά την πρώτη δεκαετία μετά το τέλος του διπολισμού φαινόταν ότι η

≪ζυγαριά≫ έγερνε υπέρ της επικράτησης ενός ηγεμόνα, σύντομα οι ήπιες ανατροπές,

όπως η σταδιακή αναβάθμιση της Ρωσίας, η δυναμική είσοδος της Κίνας κλπ,

δικαίωσαν τα επιχειρήματα της κλασικής θεωρίας του Waltz. Επιπλέον, μπορεί ορθά

να λεχθεί, ότι το έθνος-κράτος προκειμένου να διατηρήσει την ένταση της παρουσίας

του ≪αρνείται≫ να υποστείμεταλλάξεις ή να διαλυθεί και με τον τρόπο αυτό ανέδειξε

την αναρχία του διεθνούς συστήματος ως κυρίαρχη θεωρητική προσέγγιση.

41

Ωστόσο, ο John Mearsheimer ορίζει την δομή του διεθνούς συστήματος πάνω

σε πέντε υποθέσεις σχετικά με το πώς είναι οργανωμένος ο κόσμος, υποθέσεις που

βέβαια έχουν κάποια πραγματική βάση: α) τα κράτη είναι οι κύριοι δρώντες στη

διεθνή πολιτική και λειτουργούν σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα, β) οι μεγάλες

δυνάμεις πάντοτε έχουν κάποια επιθετική ικανότητα, γ) τα κράτη ουδέποτε μπορούν

να είναι σίγουρα, εάν τα άλλα κράτη έχουν εχθρικές προθέσεις απέναντί τους, δ) οι

μεγάλες δυνάμεις δίνουν μεγάλη αξία στην επιβίωση τους, ε) τα κράτη είναι

ορθολογικοί δρώντες που μέσα σε λογικά πλαίσια είναι αποτελεσματικοί στο να

σχεδιάζουν στρατηγικές και να μεγιστοποιούν τις πιθανότητες επιβίωσής τους.85

Όπως αναφέραμε παραπάνω, η απόκτηση ισχύος είναι ουσία της συζήτησης

ως προς την διεθνή ασφάλεια, γι’ αυτό και κρίνεται απαραίτητη η αναφορά στον

Hedley Bull,86 ο οποίος υποστηρίζει πως ενώ σήμερα ο όρος ≪ισορροπία ισχύος≫

χρησιμοποιείται ευρέως, όπως και στο παρελθόν, στις καθημερινές συζητήσεις και

στις ακαδημαϊκές αναλύσεις που λαμβάνουν χώρα για τις διεθνείς σχέσεις έχει

περιέλθει σε αφάνεια. Θεωρεί πως αυτό βγάζει προς τα έξω την κόπωση, την ασάφεια

και την μεταβολή στη σημασία του όρου. Είναι επομένως δεδομένες οι αμφιβολίες

για τις ιστορικές γενικεύσεις που αποτελούν τη βάση της πρότασης ότι η διατήρηση

ισορροπίας της ισχύος είναι ουσιαστική για τη διεθνή τάξη και αμφιβολίες για την

εξάρτησή της από την αμφισβητούμενη αντίληψη ότι η επιδίωξη της ισχύος αποτελεί

τον κοινό παρανομαστή, στην ύπαρξη του οποίου μπορεί να αναχθεί το σύνολο

ενδεχομένως της εξωτερικής πολιτικής. Ο Hedley Bull συμπεραίνει πως δεν

μπορούμε να κάνουμε χωρίς τον όρο της ισορροπίας ισχύος και είναι ανάγκη να τον

προσδιορίζουμε επομένως προσεκτικά και να τον χρησιμοποιούμε με συνέπεια.

Ωστόσο, αν πούμε πως η διατήρηση της ισορροπίας ισχύος χρησιμεύει στη διατήρηση

της διεθνούς τάξης, αυτό δεν σημαίνει και πως αληθεύει. Είναι αλήθεια ότι ένα

κράτος που βρίσκεται σε θέση υπέρτερης ισχύος θα την χρησιμοποιήσει πάντοτε

ώστε να επιβάλλει το δίκαιο πάνω στους άλλους; Επιπλέον, ένα ≪τοπικά υπερέχων≫

κράτος θα αποτελεί πάντα απειλή για την ανεξαρτησία των γειτόνων του και ένα

γενικά υπερέχον κράτος απειλή για την επιβίωση του συστήματος των κρατών;87

Ένα γενικότερο συμπέρασμα που προκύπτει από τα παραπάνω, είναι πως εάν

κατά τη διάρκεια του διπολισμού ο ανταγωνισμός των υπερδυνάμεων (ΗΠΑ-ΕΣΣΔ)

λειτουργούσε με τρόπο ≪προστατευτικό≫ για τις υπό προστασία χώρες ή γεωγραφικές

περιοχές, δεν σημαίνει ότι δεν επιδεικνύουν ζήλο για την αύξηση της ισχύος τους ο

ένας σε βάρος του άλλου, ειδικότερα σε περιοχές που ο ένας εξ’ αυτών έδειχνε

αδυναμία, όπως η τέως ΕΣΣΔ στη περίπτωση του Αφγανιστάν. Βέβαια, είναι χρήσιμο

να τονίσουμε πως υπάρχουν και κάποιες προσεγγίσεις οι οποίες διευρύνουν τη

≪παραδοσιακή≫ αντίληψη της ασφάλειας, εννοώντας την εξασφάλιση του κράτους

έναντι απειλών τρίτων εναντίον όλων εκείνων των αξιών που το κράτος ασπάζεται ως

θεμελιώδεις, όπως η εθνική του ανεξαρτησία ή η ασφάλεια των συνόρων, τότε σε

αυτή τη περίπτωση το κράτος οφείλει να διαθέτει ισχυρές ένοπλες δυνάμεις. Σε μια

85. John J. Mearsheimer, Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων, Εκδόσεις Ποιότητα,

Νοέμβριος 2011, σελ. 697.

86. Βλ. στο βιβλίο του ιδίου, Η άναρχη κοινωνία, σελ. 155.

87. Hedley Bull, H άναρχη κοινωνία, Εκδόσεις Ποιότητα, Δεκέμβριος 2009, σελ. 156-7.

42

περεταίρω διεύρυνση της έννοιας της ασφάλειας, η είσοδος πιθανών απειλών μπορεί

να προέρχονται από την οικονομία, το περιβάλλον, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την

μεταναάστευση (νόμιμη ή παράνομη).

Ο John Mearsheimer στο άρθρο του ≪Επιστροφή στο Μέλλον≫ (Back to the

Future), το μεταψυχροπολεμικό, πολυπολικό διεθνές σύστημα έγειρε ζητήματα

ασφαλείας κυρίως εξαιτίας της αστάθειας στην οποία εισήλθε και του εθνικιστικού

παροξυσμού, στοιχεία που παραπέμπουν στις ταραχώδεις εποχές πριν από τον Πρώτο

και πριν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι εθνικιστικές αυτές εξάρσεις στις

αναζωπυρωμένες μεταψυχροπολεμικές εστίες πολέμου, ανάλογα με τους λόγους, για

τους οποίους προκαλούνται (θρησκευτικοί, φυλετικοί, πολιτικοί) δημιουργούν

τεράστια μεταναστευτικά ρεύματα. Πολλές φορές η μετανάστευση, πέραν των

πλεονεκτημάτων της (φθηνά εργατικά χέρια, ευνοϊκότερες συνθήκες διαβίωσης,

αναγνώριση ατομικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων κλπ) μπορεί να θεωρηθεί από

το κράτος υποδοχής, ως απειλή για την ασφάλειά του. Για να το αντιληφθούμε αυτό,

δανειζόμαστε την έβδομη αρχή από τις δέκα αρχές του Kenneth Waltz -όπως

αναφέραμε παραπάνω– όπως παρουσιάζεται από τον Αθανάσιο Πλατιά: ≪Κυρίαρχος

στόχος του κράτους είναι η κατοχύρωση της ασφάλειάς του, δηλαδή η επιβίωση, η

διατήρηση της εδαφικής κυριαρχίας και της εθνικής ανεξαρτησίας/αυτονομίας του

(βασικό εθνικό συμφέρον)≫. Ένα κράτος, δηλαδή, το οποίο θέλει να

πρωταγωνιστήσει και να έχει μία σημαίνουσα θέση στο ≪άναρχο διεθνές σύστημα≫,

πρέπει να έχει μία ισχυρή εσωτερική εξουσία και να είναι εθνικά ομοιογενές. Η

ανεξέλεγκτη εισροή μεταναστών αλλοιώνει την εθνική του ταυτότητα, καθιστώντας

το ευάλωτο στο διεθνές σύστημα. Η μετανάστευση επομένως εγείρει ζητήματα της

ακεραιότητας, τόσο της εθνικής, όσο και της διεθνούς ασφάλειας του εκάστοτε

≪κράτους-υποδοχής≫. Όσο περισσότερο αλλοιώνεται η εθνική ταυτότητα ενός

κράτους, τόσο ευάλωτο θα είναι στο διεθνές σύστημα και τόσα περισσότερα

ζητήματα διεθνούς ασφάλειας θα εγείρονται. Επιπλέον, όσο λιγότερο ισχυρό και

εθνικά ομοιογενές είναι ένα κράτος, τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες διατήρησης

της ισορροπίας ισχύος στο διεθνές σύστημα. Παρατηρούμε δηλαδή πως παρόλο που

το διπολικό ψυχροπολεμικό σύστημα κατέρρευσε, η ισορροπία ισχύος στο διεθνές

σύστημα παραμένει χαρακτηριστικό στοιχείο για τον αυτοπροσδιορισμό και την

αποκόμιση ισχύος από τα κράτη-παίκτες που υπάρχουν σε αυτό. Προσπαθούν,

δηλαδή, τα κράτη αυτά να αποκτήσουν υπεροχή, πολλές φορές ακόμα και εις βάρος

άλλων κρατών.

Η Μ. Μπόση θέτει εύστοχα το ερώτημα: ≪Ένα τυπικά υπερέχον κράτος θα

αποτελεί πάντα απειλή για την ανεξαρτησία των γειτόνων του και ένα γενικά

υπερέχον κράτος απειλή για την επιβίωση του συστήματος των κρατών≫; Πολλέ .

φορέ ., στο μεταψυχροπολεμικόπολυπολικόδιεθνέ . σύστημα ένα ≪υπερέχων

κράτος≫, το οποίο είναι ≪ενοχλημένο≫ από την επιβίωση, τη βιωσιμότητα και την

ανεξαρτησία μικρότερων κρατών και διακατεχόμενο από ανασφάλεια, η οποία

αποτελεί βασικό κίνητρο για την αύξηση της ισχύος του, μπορεί να προχωρήσει σε

ενέργειες και μεθόδους προκειμένου να τα εμποδίσει να αποκομίσουν οποιοδήποτε

πλεονέκτημα από την κατανομή ισχύος, το οποίο μπορεί να τους αποφέρει καλύτερη

θέση στο άναρχο διεθνές σύστημα. Γι’ αυτό το λόγο το υπερέχων κράτος μπορεί να

συντελέσει στην ολοένα και μεγαλύτερη (παράνομη) αποστολή (λάθρο) μεταναστών

προς τα αδύναμα κράτη. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθεί:

43

1)Να αλλοιώσει την εθνική ταυτότητα των μικρότερων κρατών

2)Τα αποτρέπει από το να αποκτήσουν ≪φωνή≫ και ≪ενεργό ρόλο≫ στο

διεθνέ . σύστημα.

3)Μεταβάλλει την ισορροπία ισχύος προς όφελός του.

Προσπαθώντας να προσεγγίσουμε θεωρητικά τη σύνδεση ≪μετανάστευσης–

διεθνούς ασφάλειας≫, μιλάμε για μία ≪στενή ή ορθόδοξη αντίληψη της ασφάλειας≫, η

οποία είναι η εξασφάλιση του κράτους, έναντι απειλών από τρίτα κράτη, η προστασία

αξιών, τις οποίες το κράτος ασπάζεται ως υπέρτατες αξίες (εθνική ανεξαρτησία,

ασφάλεια των συνόρων). Η προστασία των αξιών αυτών προϋποθέτει το υπό εξέταση

κράτος να διαθέτει ένοπλες δυνάμεις. Επιπροσθέτως, μπορούμε να διευρύνουμε την

έννοια της ασφάλειας με την είσοδο πιθανών απειλών, οι οποίες μπορεί να

προέρχονται από την οικονομία, το περιβάλλον, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη

μετανάστευση (νόμιμη ή παράνομη). Κατανοούμε λοιπόν, ότι η μετανάστευση

αποτελεί ζήτημα ασφαλείας και η αντιμετώπιση/ διαχείρισή της είναι συνεπαγόμενο

της διεύρυνσης της ασφάλειας. Συνοψίζοντας, παρατηρούμε, ότι η διάλυση της

ΕΣΣΔ, ενώ θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα ιδεατό περιβάλλον ασφαλείας, στο

οποίο ο ανταγωνισμός θα ήταν περιορισμένος, οι δαπάνες για πολεμικούς

εξοπλισμούς θα μειώνονταν και θα κυριαρχούσε η δημοκρατία και η συνεργασία

μεταξύ των κρατών, τίποτα από αυτά δεν συνέβη. Αντιθέτως το σύστημα

εξακολουθούσε να παραμένει άναρχο, οι σχέσεις μεταξύ των κρατών

εξακολουθούσαν να είναι ανταγωνιστικές, αναζωπυρώθηκαν προ ψυχροπολεμικές

εντάσεις και εδαφικές διεκδικήσεις, με αποτέλεσμα την ανάκυψη ουσιωδών

ζητημάτων ασφαλείας, όπως ο πόλεμος και η (παράνομη κατά κύριο λόγο)

μετανάστευση, εξυπηρετούσα, όπως αναφέρθηκε, σκοπιμότητες και συμφέροντα των

αναδυόμενων ισχυρών κρατών για την αποκόμιση του μεγαλύτερου κομματιού στη

≪μετά– ψυχροπολεμική πίτα≫.

Σύμφωνα με την σχολή των ιδεαλιστών, υπάρχει ακόμα μια θεωρία που

υποστηρίζει πως η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης θα οδηγήσει στην επικράτηση της

δημοκρατίας, όχι μόνο για τον λόγο ότι τα δορυφορικά κράτη της τέως ηγεμονικής

δύναμης στην συντριπτική πλειοψηφία τους συγκροτούνται πλέον γύρω από τις

δυτικού τύπου δημοκρατικές συμμαχίες, αλλά επειδή η θεωρία της δημοκρατικής

ειρήνης θα είναι εκείνη που θα επιβιώσεις ως ισχυρότερη. Σύμφωνα και με τον

Francis Fukuyama, η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι οι δημοκρατίες δεν πολεμούν η

μια την άλλη, αντιθέτως, δημιουργούν ζώνες ειρήνης και ασφάλειας.88 Αντίθετα, ο

Kenneth N. Waltz υποστηρίζει πως αν αυτό ίσχυε, τότε δεν θα αναφερόμασταν σε

θεωρία, αλλά σε ένα γεγονός. Υπό μια έννοια υποστηρίζει ότι για μερικούς αναλυτές

η άποψη αυτή ίσως και να ταυτίζεται με επιστημονικό κανόνα. H ίδια η θεωρία

υποστηρίζει ότι οι δημοκρατίες -οι φιλελεύθερες δυτικού τύπου- διατηρούν ειρηνικές

σχέσεις μεταξύ τους, μια άποψη που διατυπώθηκε από τον Immanuel Kant και έκτοτε

88. Άποψη που εξέφρασε ο Francis Fukuyama, ≪Liberal Democracy as a Global Phenomenon≫,

Political Science and Politics, τόμ. 24, τεύχ. 4, 1991, σελ. 662.

Για τη θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης δείτε ενδεικτικά Doyle Michael W., ≪Kant, Liberal Legacies

and Foreign Affairs≫. Philosophy and Public Affairs, τόμ. 12, τεύχ. 3, καλοκαίρι, 1983.

44

χρησιμοποιείται ευρέως από όλο τον νεοφιλελεύθερο ερευνητικό κόσμο, ενώ

αποτελεί ιδεολογικής μορφής θέση για τους ιδεαλιστές.89

Η θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης, κατά μια έννοια, προτείνει και ένα κοινό

σημείο συμφωνίας μεταξύ των διαφορετικών θεωριών, σε μορφή συνύπαρξης σε δύο

κυρίως σημεία: α) Οι δημοκρατίες δεν είναι λόγω κληρονομικότητας περισσότερο

ειρηνικές από αλλού τύπου δημοκρατίες. β) Οι δημοκρατίες δεν κάνουν πολέμους

μεταξύ τους.90 Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης

αποτελεί πιθανό ≪χώρο σύγκρουσης≫91 όλων των θεωρητικών τάσεων, όπως

παρατηρεί και η καθηγήτρια Μαίρη Μπόση. Οι αντίθετες απόψεις αναφέρουν ως

παραδείγματα την Δημοκρατία της Βαϊμάρης στη Γερμανία, αλλά και την περίπτωση

του Αμερικανικού Εμφυλίου στον οποίο συγκρούστηκαν δύο δημοκρατίες, ή η εποχή

πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Γερμανία την οποία τελικά δεν εξέλαβαν ως

δημοκρατία ορθού τύπου μετά το 1914, όταν η Γαλλία, η Βρετανία και οι ΗΠΑ

συντάχθηκαν εναντίον της.92 Δεν ξεχνάμε επίσης και πως είχε προηγηθεί η κατάληψη

γαλλικών εδαφών από τη Γερμανία, της Αλσατίας και ενός μεγάλου τμήματος της

Λωρραίνης το 1871, γεγονός που έκτοτε καθόρισε τις σχέσεις των δύο χωρών, καθώς

και τον τρόπο που αντιμετωπίζουν η μία την άλλη.

Ωστόσο, με την πάροδο των χρόνων δεν έχει διαφανεί η αύξηση της

εμπιστοσύνης μεταξύ δημοκρατιών, δηλαδή δημοκρατικών κρατών, ή η απουσία

πιθανού ίσως φόβου για την μετατροπή μιας δημοκρατίας σε αυταρχικό κράτος με

απαιτήσεις σε βάρος γειτόνων της. Από την στιγμή που υπάρχουν ακόμα

εναπομείναντα συνοριακά ζητήματα, ακόμη και μεταξύ ευρωπαϊκών κρατών ή

γενικότερα στην ευρωπαϊκή ήπειρο, η ανασφάλεια -ακόμα και αν δεν εκφράζεται

επίσημα– παραμένει ως το βασικότερο κίνητρο των κρατών για αύξηση της ισχύος

τους.93

Μια από τις σημαντικότερες και ίσως από τις πιο ενδιαφέρουσες

επιστημονικές ενασχολήσεις στον τομέα των Διεθνών Σχέσεων σχετίζεται και με τα

ερωτήματα που αναδύονται μεταξύ της δημοκρατίας και του πολέμου: Οι

δημοκρατίες διεξάγουν λιγότερους πολέμους από τα αυταρχικά κράτη; Οι

δημοκρατίες πολεμούν με άλλες δημοκρατίες; Οι πόλεμοι λειτουργούν το

ιδανικότερο περιβάλλον την γέννηση δημοκρατιών; Η αύξηση των ποιοτικών και των

ποσοτικών δημοκρατιών μειώνει την πιθανότητα πολέμων;

89. Για περισσότερα, βλ. Kenneth N. Waltz, ≪Kant, Liberalism, and War≫, American Political Science

Review, τόμ. 56, τεύχ. 2, Ιούνιος 1962, Πλατιάς Α., Το νέο διεθνές σύστημα, Παπαζήσης, Αθήνα, 1995,

σελ. 35-6.

90. Patrick James, Glenn E. Mitchell II, ≪Targets of Covert Pressure: The Hidden Victims of the

Democratic Peace≫, International Interactions: Empirical and Theoretical research in International

Relations, τόμ. 21, τεύχ. 1, Routledge, 2008, σελ. 85-107.

91. Βλ. Μαίρη Μπόση στο κεφάλαιο ≪Η έννοια της ασφάλειας υπό το πρίσμα των Διεθνών Σχέσεων≫,

Η Διεθνής Ασφάλεια Στον Μεταψυχροπολεμικό Κόσμο, Εκδόσεις Ποιότητα, 2014, σελ. 34-5.

92. John M. Owen, ≪How Liberalism Produces Democratic Peace≫, International Security, τόμ. 19,

τεύχ. 2, φθινόπωρο 1994, σελ. 87-125.

93. Βλ. Samuel P. Huntington, ≪The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century≫,

University of Oklahoma Press, Norman, 1991.

45

Απαντώντας στα παραπάνω ερωτήματα, η απάντηση στο πρώτο ερώτημα

είναι αρνητική, αφού οι δημοκρατίες δεν διεξάγουν λιγότερους πολέμους από όσους

τα αυταρχικά κράτη, αφού με βάση στατιστικά στοιχεία, οι δημοκρατίες είναι αυτές

που εμπλέκονται συχνότερα σε επιθετικούς πολέμους.94 Ωστόσο σύμφωνα με τον

Kant,95 οι πολίτες στις δημοκρατίες σήμερα είναι ευαίσθητοι ως προς το κόστος

διεξαγωγής πολέμων, λόγω της προηγμένης τεχνολογίας που απαιτείται για την

διεξαγωγή τους, όμως η διεξαγωγή τους δεν έχει πάντα αρνητικό αντίκτυπο στους

πολίτες των εμπλεκόμενων κρατών, εφόσον δεν επιφέρουν κάποιο κόστος στη

καθημερινότητά τους. Κατά την περίοδο 1816-1992, οι δημοκρατίες κερδίζουν τους

πολέμους όπου εμπλέκονται, συγκεκριμένα σε ποσοστό της τάξεως του 81% υπέρ

τους και 19% κατά τους. Αντίθετα, καθώς δημιουργούν συμμαχίες, επιλέγουν το που

και το πότε θα επιτεθούν, έχουν την τάση να νικούν, σημειώνουν μικρότερες

απώλειες και επιπλέον σπάνια διεξάγουν αμυντικούς πολέμους.96

Συνεχίζοντας στο δεύτερο ερώτημα που τέθηκε παραπάνω, για το κατά πόσο

οι δημοκρατίες πολεμούν άλλες δημοκρατίες, αρχικά η απάντηση είναι αρνητική. Αν

και υπάρχει η άποψη ότι ο φιλελευθερισμός δεν μπορεί να είναι απαραίτητα

φιλειρηνικός, οι πόλεμοι μεταξύ δημοκρατιών δεν αποτελούν συχνό φαινόμενο.97

Υπάρχουν ορισμένα παραδείγματα πολέμων από το 1945 κι έπειτα, αλλά αυτά δεν

συνιστούν πειστικά παραδείγματα, από την στιγμή που οι επιτιθέμενοι δεν ήταν

πλήρως δημοκρατικά ανεπτυγμένα κράτη ή ήταν ≪προβληματικές≫ δημοκρατίες.98 Ο

καθηγητής Αθανάσιος Πλατιάς επί του θέματος αναφέρει, πως το αξίωμα ότι οι

δημοκρατίες δεν πολεμούν ποτέ μεταξύ τους, βασίζεται σε μια σειρά από

≪θεσμικούς≫ και ≪πολιτισμικούς≫ παράγοντες. Οι θεσμικοί παράγοντες έχουν να

κάνουν με τον τρόπο με τον οποίο οι δημοκρατίες λαμβάνουν αποφάσεις για τόσο

σημαντικά θέματα, όπως ο πόλεμος και η ειρήνη. Η ύπαρξη πολλαπλών

ασφαλιστικών δικλίδων (δηλ. check and balances), η διαίρεση των εξουσιών, η

ανάγκη δημοσίου διαλόγου και η σημασία της κοινής γνώμης -η οποία εκ φύσεως

είναι φιλειρηνική– μειώνουν την πιθανότητα λήψης αποφάσεως για πόλεμο και δίνουν

το αναγκαίο περιθώριο για την έναρξη διαδικασιών ειρηνικής επίλυσης των

διαφορών.99 Ωστόσο, προσθέτει πως το επιχείρημα πως οι δημοκρατίες δεν πολεμούν

ποτέ μεταξύ τους συναντά προβλήματα τόσο σε θεωρητικό όσο και σε εμπειρικό

94. Για περισσότερα, βλ. Melvin Small, David J. Singer, ≪The War-proneness of Democratic Regimes,

1816-1965≫, The Jerusalem Journal of International Relations, τεύχ. 1 Απρίλιος 1976, σελ. 50-69,

καθώς επίσης, Bruce M. Russett, John Oneal, Triangulating Peace: Democracy, Interdependence, and

International Organizations, W.W. Norton, New York, 2001.

95. Emmanuel Kant, Zum ewigen Frieden, Reclam, Stuttgart, (1795), 2005, σελ. 24.

96. Βλ. Edward D. Mansfield, Jack Snyder, ≪Democratic Transitions, Institutional Strength, and War≫,

International Organization, τόμ. 56, τεύχ. 2, 2002, σελ. 297-337.

97. Michael W. Doyle, ≪Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Part I≫, Philosophy and Public

Affairs, τόμ. 12, τεύχ. 3, Ιούνιος 1983, σελ. 205-235.

98. Wolfgang Merkel, ≪Embedded and Defective Democracies≫, Democratization, τόμ. 5, Routlegde,

2004, σελ. 33-58. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτού που αναφέρουμε, θεωρείται ο πόλεμος από την

Νότια Αφρική και τη Ροδεσία κατά της Μποτσουάνα, τις ο οποίες ο Juan Linz στο ≪Totalitarian and

Authoritarian Regimes≫ ως ≪ρατσιστικές δημοκρατίες≫.

99. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Πλατιάς Α., Το νέο διεθνές σύστημα, ό.π., σελ 34.

46

επίπεδο: Πρώτον, η κοινή γνώμη στις δημοκρατίες μπορεί να υιοθετήσει εθνικιστικά

ή και θρησκευτικά επιχειρήματα και να πιέζει για την λύση διακρατικών διαφορών με

πόλεμο, ένα κλασικό τέτοιο παράδειγμα είναι το μέγεθος υποστήριξης των πολέμων

του Ναπολέοντα από την γαλλική κοινή γνώμη. Η πίεση που μπορεί να ασκηθεί από

την κοινή γνώμη σε δημοκρατικά καθεστώτα, έχουν το παρελθόν ≪εξαναγκάσει≫

δημοκρατικά εκλεγμένους ηγέτες να ακολουθήσουν πιο επιθετική πολιτική από

εκείνη που πραγματικά να ήθελαν. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, ο ισχυρισμός που θέσαμε

πιο πριν, δεν μπορεί να επαληθευθεί εμπειρικά, από την στιγμή που η δημοκρατική

Αθήνα δεν είχε κανέναν δισταγμό να εκστρατεύσει εναντίον των επίσης

δημοκρατικών Συρακουσών κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου,

όπως και το να πολεμήσει εναντίον άλλον δημοκρατιών, π.χ. Μέγαρα, Μίλητος,

Αμφίπολις κλπ.100 Η κοινή γνώμη έχει την δυνατότητα να πιέσει για στόχους και για

αποτελέσματα τα οποία και κρίνει ότι θα αποβούν προς το δικό της όφελος.

Συνεχίζοντας με το τρίτο ερώτημα σχετικά με τη σχέση μεταξύ δημοκρατίας

και πολέμου, καταγράφονται πολλές και διαφορετικές απόψεις, καθώς ίσως θα

λέγαμε και μια χαλαρή σχέση μεταξύ τους. Η λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου

βρήκε τις Δυνάμεις του Άξονα ως ηττημένες, αναδεικνύοντας σταθερές δημοκρατίες.

Το ίδιο παρατηρούμε και μετά το τέλος των δικτατοριών στην Ισπανία, στην Ελλάδα

(1967-1974) από την επέμβαση των Τούρκων στην Κύπρο ή και με την ήττα των

Αργεντινώνν στρατηγών με τα τον πόλεμο που διεξήχθη στα νησιά Φόκλαντ.

Αντίθετα αποτελέσματα παρατηρούμε στην επέμβαση των ΗΠΑ στον Παναμά το

1989, στην Αϊτή το 1994,, στην Βοσνία το 1995, στο Αφγανιστάν το 2001, στο Ιράκ

το 2003 ή ακόμη και στην Λιβύη το 2011.101 Πιο συγκεκριμένα, η επέμβαση των

ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003, είχε ως επίσημη αιτιολογία την ύπαρξη όπλων μαζικής

καταστροφής και την πιθανή χρήση τους από τον αυταρχικό ηγέτη της χώρας, Σαντάμ

Χουσεΐν, οπότε και έπρεπε να επέμβει για να προλάβει καταστάσεις στο μέλλον.

Αυτή η πρόχειρη δικαιολογία δεν δικαίωσε τις ΗΠΑ, που υποστήριζαν ότι η

ανατροπή του ηγέτη του Ιράκ θα έδινε την δυνατότητα να δημιουργηθεί μια

δημοκρατία, η οποία ήταν και η επιθυμία των πολιτών του Ιράκ, σύμφωνα πάντα με

την αμερικάνικη άποψη. Το τελικό αποτέλεσμα που προέκυψε στο Ιράκ ήταν μια

χαώδης κατάσταση για την οποία ακόμη δεν βρίσκεται μια οριστική λύση που θα

σημαίνει την θεσμοθέτηση ενός σταθερού πολιτεύματος.

Τέλος, στην περίπτωση αύξησης των δημοκρατιών μέσω πολέμων με

αποτέλεσμα την μείωση των μη δημοκρατιών, μια μελέτη έδειξε ορισμένα

ενθαρρυντικά στοιχεία τα οποία επαληθεύουν θα λέγαμε την θεωρία και αυτό διότι οι

δημοκρατίες συνήθως κερδίζουν τους πολέμους, ενώ από την άλλη τα αυταρχικά

καθεστώτα δεν παρουσιάζουν τα αντίστοιχα αποτελέσματα. Όπως παρατηρεί και ο Α.

Πλατιάς, οι θεσμοί που ταυτίζονται με τα δημοκρατικά πολιτεύματα, όπως η

οικονομική ευημερία, η συνεργασία, καθώς και η αλληλεξάρτηση, είναι εκείνοι που

100. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 30

συγκούσεις μεταξύ δημοκρατικών κρατών (city states), π.χ. Συρακούσες με Άργος, με Μαντινεία, με

Μίλητο, με Σάμο, Μίλητος εναντίον Άργους κλπ.

101. Βλ. Μαίρη Μπόση στο κεφάλαιο ≪Η έννοια της ασφάλειας υπό το πρίσμα των Διεθνών

Σχέσεων≫, Η Διεθνής Ασφάλεια Στον Μεταψυχροπολεμικό Κόσμο, Εκδόσεις Ποιότητα, 2014, σελ. 40

και εξής.

47

συμβάλλουν στην εδραίωση της ειρήνης.102 Βέβαια, υπάρχουν δύο περιπτώσεις στις

οποίες η δημοκρατία επιβλήθηκε από τις στρατιωτικά επεμβαίνουσες δημοκρατίες

και αυτές είναι οι περιπτώσεις: της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, ένα κράτος που

δημιουργήθηκε από την διεθνή κοινότητα (δηλ. Ε.Ε. και ΗΠΑ) το 1995 με την

Συνθήκη του Ντέιτον, με αφορμή τον πόλεμο του 1992-1995, που κατέληξε στη

διάλυση της τέως Γιουγκοσλαβίας, καθώς και η περίπτωση του Κοσόβου, που

αποτελεί ακόμα ένα ζήτημα συνδυασμού της δυτικής παρέμβασης και των ιστορικών

εξελίξεων στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Tα αυταρχικά κράτη που μετά από έναν

πόλεμο δέχονται πίεση ώστε να εξελιχθούν με βάση τις αρχές της δημοκρατίας,103

αποδεικνύεται πως σπάνια καταφέρνουν να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες

δημοκρατίες. Σε αντίθεση με τα παραδείγματα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και του

Κοσόβου, που αναφέραμε παραπάνω, το παράδειγμα της εξέλιξης των κρατών της

ονομαζόμενης Αραβικής Άνοιξης αποτελούν τρανό δείγμα ρήξης με τη θεωρία της

δημοκρατικής ειρήνης, αφού η εξέλιξή τους απέχει από την έννοια της ισορροπίας και

της διαμόρφωσης δημοκρατίας δυτικού τύπου, λόγω των συχνών εξεγέρσεων που

λαμβάνουν χώρα, παρουσιάζοντας μια γενική αστάθεια. Αυτή η αστάθεια

μεταφράζεται σε λιγότερη σταθερότητα από εκείνη που παρουσιάζει ένα αυταρχικό

κράτος και -φυσικά- ακόμη λιγότερη από ένα αντίστοιχο δημοκρατικό. Έχουμε

δηλαδή να κάνουμε με μορφή αστάθειας που εκδηλώνεται με βία, τάσεις για σύρραξη

ή ακόμη και με εμφυλιοπολεμική αντιπαράθεση.104

Κλείνοντας αυτή την υποενότητα, δεν υπάρχει τίποτα πιο ιδανικό από την

αναφορά μας και πάλι στον Kenneth Waltz, ο οποίος τόνισε ότι ≪…είναι ευκολότερο

να εξηγηθεί ο πόλεμος, παρά να κατανοηθούν οι αιτίες της ειρήνης. Εάν κάποιος

ρωτήσει, τι μπορεί να προκαλέσει έναν πόλεμο, η απλή απάντηση είναι οτιδήποτε≫.

Άλλωστε και ο ίδιος ο Kant πίστευε ότι η φυσική κατάσταση ενός κράτους είναι η

κατάσταση του πολέμου, αφού στις συνθήκες της διεθνούς πολιτικής ο πόλεμος

επαναλαμβάνεται με τον πλέον σίγουρο τρόπο. Συγκεκριμένα είναι γνωστή η εξής

φράση του: ≪Για να εξαφανίσεις τον πόλεμο είναι σαν να εξαφανίζεις την διεθνή

πολιτική≫. Με άλλα λόγια, στη φύση των πραγμάτων δεν υπάρχει ≪μη δίκαιος

πόλεμος≫.105 Αντίθετης άποψης είναι ο Francis Fukuyama, ο οποίος σε φιλοσοφικό

επίπεδο, μέσα σε ένα κλίμα αμφιλεγόμενου ιδεαλισμού και σε πολιτικό επίπεδο μέσα

σε διάχυτο επιθετικό φιλελευθερισμό, θεωρεί ότι ≪…είναι απόλυτα πιθανόν στο

άναρχο διεθνές περιβάλλον να φανταστούμε ένα σύστημα κρατών που θα

παραμείνουν φιλειρηνικά≫.106 Σαν τελικό συμπέρασμα, υποστηρίζει ότι η

συμπεριφορά των κρατών στο διεθνές περιβάλλον θα κριθεί μόνο με βάση τις

102. Πλατιάς Α., Το νέο διεθνές σύστημα, ό.π., σελ. 36.

103. Βλ. θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης που αναφέραμε παραπάνω.

104. Edward D. Mansfield, Jack Snyder, ≪Democratization and the Danger of War≫, International

Security, τόμ. 20, τεύχ. 1, 1995, σελ. 5-38.

105. Kenneth N. Waltz, ≪Structural Realism after the Cold War≫, International Security, τόμ., 25, τεύχ.

1, The MIT Press, καλοκαίρι 2000, σελ. 5-41.

106. Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, Free Press, New York, 1992, σελ. 254-

256.

48

εσωτερικές προδιαγραφές και τις εθνικές επιλογές τους με κύριο γνώμονα την

εσωτερική κατανάλωση.

β) Διεθνής ασφάλεια και τρομοκρατία

Ο David C. Rapoport,107 ως ένας από τους ≪πατέρες≫ της μελέτης της

τρομοκρατίας, διακρίνει ≪τέσσερα κύματα≫ της τρομοκρατίας,108 Καθένα με τα δικά

του χαρακτηριστικά, επομένως και διαφορετικό κοινό, υποστηρικτές και συμμάχους,

ή ακόμα και τρόπο λειτουργίας, με διάρκεια -περίπου- μερικές δεκαετίες για το

καθένα.

Κατά τη δεκαετία του 1880, εμφανίστηκε ο Αναρχισμός,109 ο οποίος διήρκησε

περίπου 40 χρόνια. Οι σημαντικότεροι λόγοι που άντεξε τόσο ήταν το δόγμα και η

τεχνολογία. Ρώσοι συγγραφείς, ιδιαίτερα οι Nechaev, Bakunin και Kropotkin,

δημιούργησαν ένα δόγμα ή -καλύτερα- μια… στρατηγική τρόμου, μια κληρονομιά

για τους διαδόχους τους για να την χρησιμοποιήσουν, να την βελτιώσουν και κυρίως

να την μεταδώσουν. Οι αλλαγές στη μορφή επικοινωνίας, πιο ειδικά ο τηλέγραφος, οι

καθημερινές μαζικές εφημερίδες και ο σιδηρόδρομος άκμασαν κατά την περίοδο

αυτή. Η Narodnaya Volya110, η πρώτη τρομοκρατική ομάδα στο πρώτο κύμα,

κληρονόμησε έναν κόσμο, όπου οι παραδοσιακοί επαναστάτες φαίνονταν

παρωχημένοι.111

107. https://en.wikipedia.org/wiki/David_C._Rapoport

108. https://defensegr.wordpress.com/2016/07/04/ta-tessera-kymata-ths-tromokratias/

109. Αυτό το κύμα ξεκίνησε τις αρχές του 1880 και είχε διάρκεια για περίπου 40-45 χρόνια, δηλαδή,

μέχρι το 1920-1925. Ήταν ένα κύμα με αναρχικό ιδεολογικό υπόβαθρο που ξεκίνησε από τη Ρωσική

Αυτοκρατορία και από εκεί απλώθηκε σε όλο το κόσμο. Τα πιο συχνά παραδείγματα του, είναι οι

στρατηγικές και ιδεολογίες που κατασκεύαζε ο Μιχαήλ Μπακούνιν και ο Πιοτρ Κροπότκιν. Τα μέσα

επικοινωνίας ήταν περιορισμένα στη τεχνολογία της εποχής που ήταν τηλέγραφος και εφημερίδες.

Ωστόσο, η πρώτη φορά που είδαμε τον όρο ≪τρομοκρατία≫ να χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις

ενέργειες της ιδεολογίας του αναρχισμού ήταν με το επαναστατικό πολιτικό κόμμα της Ρωσική

Αυτοκρατορίας Ναροντάνια Βόλια (Ελευθερία του Λαού). Βάζοντας στη πράξη της ακραίες

ιδεολογικές θεωρίες των Μιχαήλ Μπακούνιν και Πιοτρ Κροπότκιν το κόμμα αυτό δημιούργησε τη

τρομοκρατική οργάνωση Ζέμλγια–η–Βόλια (Γη και Ελευθερία) η οποία ανάμεσα σε άλλα, το Μάρτιο

του 1881 δολοφόνησε τον Τσάρο Αλέξανδρο Β’ της Ρωσίας. Το κύμα αυτό μεταφέρθηκε στη Δύση το

1890 κάνοντας αυτή τη περίοδο γνωστή στους ιστορικούς αναλυτές ως ≪Ο Χρυσός Αιώνας των

Δολοφονιών≫ καθώς σε όλο το Δυτικό κόσμο, αναρχικού υπόβαθρου οργανώσεις εκτελούσαν

θρησκευτικούς και πολιτικούς ηγέτες με το ιδεολογικό υπόβαθρο που αναφέραμε παραπάνω. Στη

συνέχεια μπορείτε να δείτε ένα πίνακα που αναπαριστά τη δολοφονία του Τσάρου Αλέξανδρου Β’

της Ρωσίας.

110. Στα ελληνικά ≪Θέληση των Ανθρώπων≫.

111. Rapoport, 2002.

49

Ακολούθησε το Αντι-Αποικιακό Κύμα112 με αφετηρία τη δεκαετία του 1920,

όμως μέχρι το 1960 είχε σε μεγάλο βαθμό εξαφανιστεί. Σε αυτό το κύμα, οι

επαναστάτες θα λέγαμε πως αυτoπροσδιορίστηκαν ως τρομοκράτες και όχι ως

αντάρτες, χρησιμοποιώντας την έννοια του όρου από τη Γαλλική Επανάσταση.

Αναζήτησαν πολιτικούς στόχους, με στόχο να αφυπνίσουν τις συνειδήσεις του

κόσμου. Να σημειώσουμε πως η τρομοκρατία ήταν στρατηγική, όχι σκοπός. Για

παράδειγμα, οι ληστείες τραπεζών ήταν λιγότερο συχνές πλέον και οι δολοφονίες

επιφανών πολιτικών προσωπικοτήτων κρίνονταν συχνά αντιπαραγωγικές. Ο IRA της

Ιρλανδίας εμφανίστηκε πρώτη φορά τη δεκαετία του 1920 και τρομοκρατικές ομάδες

αναπτύχθηκαν σε όλο τον κόσμο. Αν και θεωρήθηκαν ως βασικό στοιχείο στην

αποικιακή διάλυση, οι τρομοκρατικές ομάδες ΔΕΝ πέτυχαν, στο μεγαλύτερο ποσοστό

τους, τους πρωταρχικούς σκοπούς τους.113 Οι τρομοκρατικές εκστρατείες της

περιόδου αυτής ήταν κρίσιμης σημασίας για την κατανόηση της εξέλιξης καθώς και

της ανάπτυξης της σύγχρονης τρομοκρατίας. Εκείνες ήταν οι πρώτες που

αναγνώρισαν την αξία της δημοσιότητας, έμφυτη στα τρομοκρατικά χτυπήματα,

καθώς και των επιπτώσεων σε ευρύτερες κοινωνικές μάζες. Αποτέλεσμα αυτού να

μπουν οι βάσεις για τη μετατροπή της τρομοκρατίας στα τέλη της δεκαετίας του 1960

από ένα μάλλον τοπικό φαινόμενο, σε ένα πρόβλημα ασφάλειας που έχει πάρει πλέον

παγκόσμιες διαστάσεις.114

Η δεκαετία του 1960 ≪σημαδεύτηκε≫ από τη Νέο-Επαναστατική

Αριστερά.115 Το -ας πούμε- ιδεολογικό έναυσμα δόθηκε από αντίδραση στο Ψυχρό

Πόλεμο και το Πόλεμο στο Βιετνάμ. Πολλές ομάδες στον δυτικό κόσμο, όπως η RAF

στη Δυτική Γερμανία και οι Ερυθρές Ταξιαρχίες στην Ιταλία είδαν τους εαυτούς τους

ως πρωτοπόρους και αυτόκλητους προστάτες για τις λαϊκές μάζες του Τρίτου

Κόσμου, δεδομένου ότι προϋπήρχε μεγάλη εχθρότητα προς τη Δύση. Όταν ο πόλεμος

του Βιετνάμ τελείωσε το 1975, η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της

Παλαιστίνης/PLO αποτέλεσε το ηρωικό πρότυπο,116 αφού σύμφωνα με τα μέλη της, ο

τρόμος πρόσφερε περισσότερες ελπίδες, σε σχέση με τις συμβατικές στρατιωτικές

δυνάμεις. Ο όρος ≪διεθνής τρομοκρατία≫ αναβίωσε για να περιγράψει τις

δραστηριότητες αυτού του τρίτου κύματος, δεδομένου ότι στόχοι που επιλέγονταν,

112. Από το 1920 μέχρι περίπου το 1960 ο όρος ≪τρομοκρατία≫ άλλαξε χαρακτήρα και περιέγραφε

τις βίαιες ενέργειες με άντι–αποικιακό πολιτικό υπόβαθρο. Με ξεκίνημα τη Συνθήκη Ειρήνης των

Βερσαλλιών και το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, πολλές χώρες άρχισαν να οργανώνουν

ένοπλες ομάδες απελευθέρωσης από το ρόλο των αποικιών που τις όριζε η συνθήκη. Λόγου του

μεγάλου αριθμού αποικιών, από αυτό το κύμα επηρεάστηκαν κυρίως η Γαλλία και η Βρετανική

Αυτοκρατορία. Τότε γεννήθηκε η τρομοκρατική οργάνωση IRA (Ιρλανδικός Απελευθερωτικός

Στρατός), η τρομοκρατική οργάνωση FLN (Εθνικό Μέτωπο Απελευθέρωσης της Αλγερίας), και άλλες

αντίστοιχες σε πολλές χώρες. Οι τακτικές των τρομοκρατικών οργανώσεων μείωσαν τις δολοφονίες

και αύξησαν τις επιθέσεις με τεχνικές ανταρτοπόλεμου. Δηλαδή, παγιδεύσεις με εκρηκτικά, ενέδρες,

μικρά χτυπήματα και άμεση διαφυγή, κτλ. Μία από τις πιο γνωστές τρομοκρατικές επιθέσεις του

δεύτερου κύματος ήταν αναμφισβήτητα η βομβιστική επίθεση στο Ξενοδοχείο Βασιλέας Δαβίδ στα

Ιεροσόλυμα τον Ιούλιο του 1946 από τη Σιωνιστική τρομοκρατική οργάνωση Ιργκούν (Εθνικός

Στρατιωτικός Οργανισμός της Γης του Ισραήλ) που οδήγησε στο θάνατο 91 ανθρώπους. Επίσης, για

πρώτη φορά στο δεύτερο κύμα είδαμε τους τρομοκράτες να αυτοαποκαλούνται ≪μαχητές

ελευθερίας≫.

113. Rapoport, 2002.

114. Hoffman, 2006.

50

είχαν διεθνείς διαστάσεις, όπως τα γεγονότα με τη σφαγή στους Ολυμπιακούς

Αγώνες του Μονάχου το 1972 και η απαγωγή των υπουργών του Οργανισμού

Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών το 1975. Εκτός των άλλων, η αεροπειρατεία κρίνεται

ως η πιο μοντέρνα τακτική του κινήματος αυτού, ενώ πλέον άρχισαν να λαμβάνουν

χώρα και τα χτυπήματα σε ξένες πρεσβείες. Το τρίτο κύμα άρχισε να υποχωρεί τη

δεκαετία του 1980,117 αν και την περίοδο εκείνη αρκετά αριστερά κόμματα ξεκίνησαν

ένα μεγάλο κίνημα προπαγάνδας για αντίδραση το οποίο κατέληξε σε ένοπλες

τρομοκρατικές οργανώσεις που άντεξαν σε μεγάλο βαθμό μέχρι το 1995, με λίγες

ομάδες όμως να παραμένουν ενεργές.

Το τέταρτο κύμα, ο Θρησκευτικός Εξτρεμισμός,118 είναι ουσιαστικά το κύμα

της τρομοκρατίας που μας απασχολεί σήμερα. Η δεκαετία του 1980 θεωρείται η

115. Μία από τις πρώτες τρομοκρατικές οργανώσεις με αυτό το υπόβαθρο ήταν η Weather

Underground Organization ενώ και στην Ελλάδα είδαμε τη γέννηση αντίστοιχων αντικαθεστωτικών

οργανώσεων όπως οι τρομοκρατικές οργανώσεις 17 Νοέμβρη και Επαναστατικός Λαϊκός Αγώνας.

Αντίστοιχα, στη Δυτική Γερμανία εμφανίστηκε η τρομοκρατική οργάνωση Φράξια Κόκκινος Στρατός

(RAF), λίγο αργότερα η τρομοκρατική οργάνωση PLO (Οργάνωση για την Απελευθέρωση της

Παλαιστίνης), και το κίνημα γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Το κύριο χαρακτηριστικό

δράσης όλων των τρομοκρατικών οργανώσεων του τρίτου κύματος ήταν το λεγόμενο ≪αντάρτικο

πόλεων≫. Δηλαδή, η χρήση τακτικών ανταρτοπόλεμου σε κατοικημένους τόπους. Τα κύρια

χαρακτηριστικά των επιθέσεων παρέμειναν οι βομβιστικές επιθέσεις αλλά είδαμε και μία τεράστια

αύξηση στις ομηρίες και αεροπειρατείες. Επιπρόσθετα, για πρώτη φορά υπήρξε το ζήτημα της

διεθνούς τρομοκρατίας κυρίως λόγω των αεροπειρατειών. Για πρώτη φορά επίσης, είδαμε τους

τρομοκράτες να αυτοαποκαλούνται ≪επαναστάτες≫ και ≪αντάρτες≫ που ήταν κάτι που δεν είχε

εμφανιστεί ξανά μέχρι τότε. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρίτου κύματος ήταν η

τρομοκρατική επίθεση στους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1972 στο Μόναχο από τη

Παλαιστινιακή τρομοκρατική οργάνωση Μαύρος Σεπτέμβρης που απήγαγε την Ισραηλινή αποστολή

και σκότωσε 9 αθλητές και έναν αστυνομικό με τελικό απολογισμό 17 νεκρούς.

116. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%81%CE%B3%CE%AC%CE%BD%CF%89%CF%83%CE

%B7_%CE%B3%CE%B9%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%91%CF%80%CE%B5%CE%BB%CE

%B5%CF%85%CE%B8%CE%AD%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B7_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE

%A0%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%B7%CF%82

117. Rapoport, 2002.

118. Μία από τις πρώτες τρομοκρατικές επιθέσεις σε αυτό το κύμα ήταν η εισβολή στη Μέκκα το

Δεκέμβριο του 1979 όταν η τρομοκρατική οργάνωση Ικχβάν κατέλαβε τη Μέκκα στη Σαουδική

Αραβία με 600 περίπου άντρες θέλοντας να θέσει τη χώρα υπό αυστηρό Ισλαμικό νόμο. Στον

Ισλαμικό χώρο οι τρομοκρατικές οργανώσεις άρχισαν να αυξάνονται με τους πολέμους σε Μέση

Ανατολή, Ασία και Αφρική αλλά το ίδιο γίνονταν και με άλλες θρησκείες. Το Νοέμβριο του 1995

δολοφονήθηκε ο πρωθυπουργός του Ισραήλ, ο Γιτζάκ Ράμπιν, από τον Σιωνιστή Γιγκάλ Αμίρ. Το

Μάρτιο του 1995 στο σταθμό μετρό Κασουμιγκασέκι στο Τόκιο της Ιαπωνίας η τρομοκρατική

οργάνωση Αούμ Σινρικίο δρώντας υπό μία ακραία θρησκευτική ιδεολογία/σέκτα έκανε επίθεση με

χημικό αέριο Σάριν δολοφονώντας 12 ανθρώπους. Παρόμοια παραδείγματα έχουμε από όλο το

κόσμο με τα πιο τραγικά τις επιθέσεις στους δίδυμους πύργους της Νέας Υόρκης το Σεπτέμβριο του

2001 και την ομηρία στο Μπεσλάν της Ρωσίας από Τσετσένους Ισλαμιστές το Σεπτέμβριο του 2004.

Οι τακτικές των τρομοκρατών έχουν αλλάξει πολύ από τα προηγούμενα κύματα κάνοντας κυρίως

επιθέσεις αυτοκτονίας και επιθέσεις που μπορούν να επιφέρουν πολλούς θανάτους

(χημικά/βιολογικά όπλα, μαζικές βομβιστικές επιθέσεις, όπως και άλλα μη συμβατικά όπλα όπως

αεροπλάνα, αυτοκίνητα, κτλ.). Οι στοχευμένες δολοφονίες έχουν μειωθεί αισθητά και οι

απαγωγές/ομηρίες παρότι έχουν αυξηθεί, δεν είναι πλέον στοχευμένες. Βλέπετε μία φωτογραφία

από τη βομβιστική επίθεση της Ισλαμιστικής τρομοκρατικής οργάνωσης του Λιβάνου, Χεζμπολάχ,

που είχε πραγματοποιήσει τον Ιούλιο του 2012 στη Βουλγαρία σε λεωφορεία που μετέφεραν

τουρίστες από το Ισραήλ.

51

αφετηρία του κύματος αυτού ήταν μετά την εισβολή της Σοβιετικής Ένωσης στο

Αφγανιστάν, η οποία οδήγησε στην αναγέννηση των Μουτζαχεντίν και συνεχίζει να

υπάρχει μέχρι και σήμερα. Το 1978-1979, είχαμε την Επανάσταση του Ιράν που

οδήγησε σε μία έντονα θρησκευτικά καθοδηγούμενη πολιτική ηγεσία με πολιτικές

κάθετα κατά της Δύσης. Η επανάσταση ήταν ο πρωταρχικός στόχος κάθε κύματος, με

διαφορετική ερμηνεία σε κάθε περίοδο. Αν και στα τρία προηγούμενα κύματα η

θρησκευτική ταυτότητα ήταν πάντα σημαντική και στην πρώτη γραμμή, σε αυτό το

κύμα απέκτησε μια πολύ πιο διαφορετική σημασία, καθώς παρείχε την απαραίτητη

αιτιολόγηση και οργάνωση, για την καθιέρωση της ≪Νέας Τάξης Πραγμάτων≫, με το

Ισλάμ να είναι η σημαντικότερη θρησκεία σε αυτό το κύμα. Ακολουθούν τρία

γεγονότα στον Ισλαμικό κόσμο αποτέλεσαν τη δραματική πολιτική καμπή για το νέο

αυτό κύμα:

1)Η Ιρανική Επανάσταση έκανε την αρχή, με τις διαδηλώσεις στο δρόμο να

έχουν ως αποτέλεσμα την κατάρρευση του συντονισμού στο στρατό του Σάχη και

φανέρωσαν πως η θρησκεία είχε περισσότερη πολιτική επιρροή και -αναμφίβολα-

απήχηση, από την επικρατούσα επαναστατική τάση.

2)Ακολούθως στο Αφγανιστάν, η μουσουλμανική αντίσταση είχε ως

αποτέλεσμα να αναγκάσει τους Σοβιετικούς σε φυγή, αφού η θρησκεία απέδειξε

πλέον πως έχει την δυνατότητα να εξοστρακίσει μια κοσμική υπερδύναμη.

3) Το έτος 1979 ήταν η αρχή του νέου αιώνα, σύμφωνα με το μουσουλμανικό

ημερολόγιο και η παράδοση έλεγε ότι, θα ερχόταν ένας λυτρωτής, μια παράδοση η

οποία επηρέασε την Ιρανική Επανάσταση. Οι ομηρίες και οι δολοφονίες, οι οποίες

ήταν κοινές πρακτικές του τρίτου κύματος, συνεχίστηκαν, όμως οι ≪επιθέσεις

αυτοκτονίας≫ υπήρξαν εντυπωσιακές, οι πιο θανάσιμες και καινοτόμες τακτικές του

κύματος αυτού. Με την έλευσή του, το τέταρτο κύμα οδήγησε στη δημιουργία μιας

οργάνωσης, με ένα σκοπό και μια μέθοδο στρατολόγησης πρωτοποριακή στην

ιστορία της τρομοκρατίας, γνωστή σε όλους μας ως Al Qaeda,119 με αρχηγό τον

Σαουδικής καταγωγής Osama Bin Laden.120 Κορυφαία επιδίωξη της οργάνωσης ήταν

και συνεχίζει να είναι η δημιουργία ενός ενιαίου κράτους για όλους τους

μουσουλμάνους, που κάποτε προϋπήρχε, και θα διέπεται -φυσικά- από τη ≪Σαρία≫,

δηλαδήτον ΙσλαμικόΝόμο.121

Με δεδομένα τα όσα αναφέραμε παραπάνω, η σημερινή φιλελεύθερη

δημοκρατία είναι σήμερα υπό απειλή μεγαλύτερη απ’ ότι έχει υπάρξει ως τώρα μέσα

στον αιώνα που ζούμε. Οι κίνδυνοι προέρχονται από διαφορετικές πηγές, όλες σε

κάποιο βαθμό διασυνδεδεμένες. Η ανάπτυξη ιμπεριαλιστικών εξωτερικών πολιτικών,

οι εσωτερικές αναστατώσεις από κοινωνικές αναταραχές οδηγούν στην προοδευτική

υποβάθμιση των εθνικών προτύπων και του ηθικού, κάτι το οποίο εκμεταλλεύονται οι

πολιτικοί εξτρεμιστές της δεξιάς και της αριστεράς.

119. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BB_%CE%9A%CE%AC%CE%B9%CE%BD%CF%84%CE

%B1

120. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%83%CE%AC%CE%BC%CE%B1_%CE%BC%CF%80%CE

%B9%CE%BD_%CE%9B%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B5%CE%BD

121. Rapoport, 2002, Hoffman, 2006.

52

Οι παραπάνω πτυχές μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως όργανα καταστροφής

από τον εκάστοτε πολιτικό εχθρό. Ο Paul Johnson122 πολύ εύστοχα μίλησε για τις

≪αμαρτίες της τρομοκρατίας≫:123

1) Η τρομοκρατία εξιδανικεύει την βία, η οποία λειτουργεί ως δύναμη

καθαρισμού που απελευθερώνει τους καταπιεσμένους από την απελπισία

τους.

2) Η τρομοκρατία απορρίπτει την ηθική, δηλαδή το είδος της ηθικής που

όλοι γνωρίζουμε. Ο επιτυχημένος τρομοκράτης δεν υιοθετεί τις

συνηθισμένες ηθικές αρχές.

3) Η τρομοκρατία απορρίπτει την πολιτική διαδικασία, της οποίας

ουσιαστικά αποτελεί υποκατάστατο. Άλλωστε, ο πιο αποτελεσματικός

τρόπος να καταστρέψεις μια ιδέα, είναι να καταστρέψεις τον άνθρωπο

πίσω από αυτήν.

4) Η τρομοκρατία προωθεί τον ολοκληρωτισμό. Σύμφωνα με σύγχρονους

πολιτικούς φιλοσόφους, η τρομοκρατία δεν τείνει προς την αναρχία, ούτε

προς την δημοκρατία, αλλά τείνει προς τον ολοκληρωτισμό. Από την

στιγμή που η τρομοκρατία λοιπόν βοηθά στη διάδοση μιας ολοκληρωτικής

ιδέας, απειλεί μόνο δημοκρατικά συστήματα.

5) Η τρομοκρατία στοχεύει στην υπονόμευση της βούλησης της

πολιτισμένης κοινωνίας να υπερασπιστεί τον εαυτό της.

Δεδομένων των δύο στόχων της τρομοκρατίας, για τους οποίους μιλήσαμε

εκτενώς στο πρώτο κεφάλαιο, δηλαδή να καταστήσει αφόρητη την ζωή των απλών

ανθρώπων και να δημιουργήσει κλίμα κατάρρευσης, σε αυτό το σημείο θα

παρουσιάσουμε τρία δεδομένα απόδειξης της τρομοκρατίας ως διεθνές φαινόμενο,

άρα και απειλή για την διεθνή ασφάλεια:

1) Οι τομείς δραστηριότητας δεν είναι πλέον εντός εθνικών συνόρων. Ο

τρομοκράτης δεν παρατηρεί εθνικά σύνορα, εκτός από τα σύνορα των

ολοκληρωτικών κρατών.

2) Υπάρχει ένα συστηματικό και παγκόσμιο δίκτυο συνεργασίας μεταξύ

τρομοκρατικών οργανώσεων, όποιοι κι αν είναι οι δικοί τους στόχοι

(θρησκευτικοί, εθνικοί, εθνικιστικοί).

3) Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι ο διεθνής τρόμος υποστηρίζεται,

προστατεύεται και χρηματοδοτείται ακόμα από ορισμένες κυβερνήσεις για

την επιδίωξη των δικών του πολιτικών στόχων.124 Ένα τέτοιο παράδειγμα

122. http://www.ablongman.com/partners_in_polisci/sampchps/herr.0785.04.pgs142-193.pdf

123. Βλ. Paul Johnson, The seven deadly sins of terrorism, 1979.

124. Δεν είναι έκπληξη το γεγονός ότι οι χώρες που χρηματοδοτούν και διατηρούν τα διεθνή

τρομοκρατικά δίκτυα είναι οι χώρες με ολοκληρωτικά καθεστώτα, φυσικά για την εκπλήρωση

53

του παρελθόντος είναι η Σοβιετική Ένωση, η οποία μέσω της KGB είχε

άμεση συμμετοχή σε εθνικά τρομοκρατικά κινήματα.

Το 1965 υπήρχαν λιγότερα από 20 τρομοκρατικά περιστατικά, ενώ το 1978

πάνω από 300. Επομένως, η συνολική επίπτωση της τρομοκρατίας έχει αυξηθεί

δραματικά τα τελευταία 10-15 χρόνια. H τρομοκρατία θα ήταν ανίσχυρη χωρίς

δημοσιότητα, αφού εξαρτάται από την επίδραση που ασκεί σε δραματικές επιπτώσεις,

ώστε να αναγκάσει και να κρατήσει την προσοχή του κοινού, χειρίζοντας με

μαεστρία τα Media. Αρκετοί δημοσιογράφοι δείχνουν συμπάθεια στις εγκληματικές

δραστηριότητες τρομοκρατικών κινημάτων, ιδιαίτερα εκείνων των αφοσιωμένων

στην καταστροφή καπιταλιστικών κοινωνιών. Άλλοι, βοηθούν λιγότερο συνειδητά

στην προώθηση της τρομοκρατίας, με την αποδοχή της δικής τους αξίας. Είναι

γεγονός ότι, η τρομοκρατία και τα μέσα ενημέρωσης συνδέονται μεταξύ τους, σε μια

εγγενώς συμβιωτική σχέση, που τρέφεται και εκμεταλλεύεται η μία την άλλη για τους

δικούς της σκοπούς. Η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη και παγιωμένη άποψη των

περισσότερων πολιτικών, ακαδημαϊκών και άλλων ερευνητών, είναι ότι, τα μέσα

μαζικής ενημέρωσης μπορούν να χαρακτηριστούν είτε ως ≪οι καλύτεροι φίλοι των

τρομοκρατών≫, είτε ως ≪το οξυγόνο της δημοσιότητας, στο οποίο (οι τρομοκράτες)

βασίζονται≫,125 από τη γνωστή μεταφορά της πρώην Βρετανίδας Πρωθυπουργού

Margaret Thatcher.126 Ειδική μνεία πρέπει να γίνει στο διαδίκτυο, που αποτελεί στη

σημερινή εποχή, την σημαντικότερη πλατφόρμα για την επικοινωνία μεταξύ των

τρομοκρατικών οργανώσεων και των υποστηρικτών τους, αφού τα φόρουμ

συζητήσεων στο διαδίκτυο παραμένουν ζωτικής σημασίας για τη διάδοση της

προπαγάνδας, κυρίως των τρομοκρατικών οργανώσεων με θρησκευτικό υπόβαθρο. Η

προπαγάνδα των τρομοκρατών και η διάδοσή της βασίζεται όλο και περισσότερο, στα

μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως είναι το Facebook, το Twitter και το YouTube.127

Παρόμοια με όλους τους οργανισμούς, οι τρομοκρατικές ομάδες χρειάζονται

χρηματοδότηση για την επίτευξη των πολιτικών τους στόχων. Εκείνη που δεν έχουν

αξιόπιστη χρηματοδότηση, είτε στρέφονται στην εγκληματικότητα, είτε

εξαφανίζονται από τις σελίδες της ιστορίας. Το 90% των τρομοκρατικών ομάδων

εξαφανίζονται από την ιστορία μέσα στα πρώτα χρόνια ύπαρξής τους. Ως κύριες

πηγές χρηματοδότησης των τρομοκρατικών ομάδων:

1) Είτε να προέρχεται και να παρέχεται από ευεργέτες (π.χ. κράτος Ιράν που

υποστηρίζει την Χεζμπολάχ, το Πακιστάν το Λασκάρ -ι- Τάιμπα)

2) Είτε εθελοντικές συνεισφορές από την κοινότητά τους (π.χ. Αλ Κάιντα)

συγκεκριμένων πολιτικών στόχων, όπως για παράδειγμα η Λιβύη. Όπλα, εκπαίδευση, καταφύγια,

πλαστά διαβατήρια και κεφάλαια παρέχονται όχι μόνο από την Λιβύη, αλλά και από την Υεμένη, το

Ιράκ, την Συρία, την Αλγερία και τις χώρες της Μέσης Ανατολής.

125. Αναφέρθηκε στο R.W. Apple Jr, “Meese Suggests Press Code on Terrorism“, New York Times, 18

Ιουλίου 1985.

126. Hoffman, 2006.

127. TE-SAT, 2014.

54

Χωρίς ευεργέτες, μια τρομοκρατική οργάνωση είναι αναγκασμένη να

συγκεντρώσει χρήματα από μόνη της, συμμετέχοντας σε εγκληματικές

δραστηριότητες όλου του φάσματος: ναρκωτικά, όπλα, human trafficking σε

απαγωγές, ομηρίες με χρήματα προστασίας. Μια τρομοκρατική οργάνωση λειτουργεί

από το κύριο κίνητρο που βασίζεται στην επίτευξη ιδεολογικών στόχων, που την

χωρίζει από κοινούς εγκληματίες. Όταν μια ομάδα δεν χρειάζεται να εμπλέκεται σε

εγκληματικές δραστηριότητες για να ασκεί την πολιτική της αποστολή, μπορεί να

παραμείνει πιστή στον ιδεολογικό της προσανατολισμό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως

και το σχετικό κόστος άσκησης βίαιων δραστηριοτήτων που υπάρχει πάντα, αφού

υπάρχουν δύο τύποι παραγόντων μέσα σε τρομοκρατικές οργανώσεις, από την μια οι

ιδεολόγοι, που έχουν ισχυρή δέσμευση έναντι πολιτικών στόχων της ομάδας και είναι

πρόθυμοι να θυσιάσουν ακόμα και την ίδια τους την ζωή και από την άλλη οι

μισθοφόροι, με αδύναμη δέσμευση προς την ομάδα και με ισχυρό οικονομικό

συμφέρον.

Ωστόσο, ο ιδεολόγος τρομοκράτης μπορεί να είναι θρησκευόμενος,

εθνικιστής, μαρξιστής κλπ, όμως σε ορισμένες περιπτώσεις οι ιδεολόγοι τρομοκράτες

είναι εν μέρει μισθοφόροι και αντιστρόφως, από την στιγμή που υπάρχουν ασάφειες

μεταξύ εγκληματικών και ιδεολογικών δρώντων.128 Όταν οι μισθοφόροι αυξάνονται, η

ομάδα αρχίζει και χάνει τον χαρακτήρα της. Από ιδεολογικές ομάδες έχουμε

ουσιαστικά εγκληματικές οργανώσεις.129

Από την 11η Σεπτεμβρίου 2001 και μετά, πολλοί διαμορφωτές πολιτικής,

δημοσιογράφοι, σύμβουλοι και μελετητές πείσθηκαν ότι, ο κόσμος είναι αντιμέτωπος

με μια ≪νέα≫ τρομοκρατία, διαφορετική σε σχέση με αυτή του παρελθόντος. Έτσι, οι

κυβερνήσεις και οι πολιτικές ελίτ κατηγορήθηκαν ότι, δεν αναγνώρισαν τον

εκκολαπτόμενο κίνδυνο της ≪νέας≫ τρομοκρατίας στη δεκαετία του 1990 και ως εκ

τούτου απέτυχαν να αποτρέψουν την καταστροφή της 11ης Σεπτεμβρίου 2001.130 Οι

στόχοι της ≪νέας≫ τρομοκρατίας θεωρούνται ότι, είναι απεριόριστοι και

αδιαπραγμάτευτοι. Οι στόχοι των ≪νέων≫ τρομοκρατών προέρχονται από

θρησκευτικά δόγματα, που δίνουν ιδιαίτερη έμφαση σε μετασχηματιστικές και

αποκαλυπτικές πεποιθήσεις.

Από πολιτικής απόψεως, οι ≪νέοι≫ τρομοκράτες πιστεύεται ότι μισούν τη

Δύση και κυρίως τις αμερικανικές αξίες, τον πολιτισμό και την συνύπαρξη αυτών.

Αυτό είναι εκ διαμέτρου αντίθετο με τους στόχους της ≪παλιάς≫ τρομοκρατίας που

ήταν διαπραγματεύσιμοι και περιορισμένοι, ενώ συγχρόνως ήταν κατανοητοί και

συνήθως σχετίζονταν με θέματα εθνικισμού και εδαφικής αυτονομίας. Το κράτος

μπορούσε να διαπραγματευτεί με τους ≪παλιούς≫ τρομοκράτες και συμφωνίες

μπορούσαν να επιτευχθούν. Επιπλέον, τα μέσα της ≪νέας≫ τρομοκρατίας θεωρούνται

128. Για παράδειγμα, η απαγωγή ή φορολόγηση πλουσίων μπορεί να είναι ιδεολογική πράξη,

εγκληματική ή και τα δύο. Εάν ο σκοπός είναι τρομοκρατία, η πράξη είναι ιδεολογική. Εάν ο σκοπός

είναι συγκέντρωση χρημάτων, η πράξη είναι εγκληματική.

129. Η κολομβιανή FARC δημιουργήθηκε ως μαρξιστική επαναστατική ομάδα, αλλά με το δέλεαρ του

εύκολου χρήματος και την αποδυναμωμένη κυβέρνηση λόγω εμφυλίου μετετράπη σε καρτέλ

ναρκωτικών. Άλλα παραδείγματα είναι οι IRA και Abu Sayyaf.

130. Commission Report 9/11, 2001.

55

ότι είναι και αυτά ριζικά διαφορετικά, σε σχέση με το παρελθόν. Ο ≪νέος≫ ίναι

αποφασισμένος να προκαλέσει, όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων, μεταξύ

των εχθρών του, είναι δε πλέον περισσότερο διατεθειμένος να χρησιμοποιήσει ≪όπλα

μαζικής καταστροφής≫, σε σύγκριση με τις παραδοσιακές θρησκευτικές ομάδες. Εδώ

είναι σημαντικό να παρατηρηθεί το εξής: Η υπόθεση πως η ≪νέα≫ τρομοκρατία

συνεπάγεται υποχρεωτικά τη χρήση ≪όπλων μαζικής καταστροφής≫ αποδείχθηκε

λανθασμένη, όπως λανθασμένη αποδείχθηκε και η υπόθεση ότι, πριν την

τρομοκρατική επίθεση της 9/11, οι αεροπειρατείες ήταν μια ξεπερασμένη τακτική.

Συνοψίζοντας, μια προσεκτική ματιά στους στόχους, τις μεθόδους και τις

οργανωτικές δομές ανάμεσα στη ≪νέα≫ τρομοκρατία και την ≪παλιά≫ τρομοκρατία,

αποκαλύπτει περισσότερες ομοιότητες, παρά διαφορές.131 Η άμεση αντίληψη, μετά

την 11η Σεπτεμβρίου 2001, ήταν ότι μπαίναμε σε έναν κόσμο ≪νέας≫ τρομοκρατίας:

νέοι παίχτες, νέες τακτικές, νέες αντιδράσεις. Όμως, μετά την παρέλευση

περισσότερο από μιας δεκαετίας, φαίνεται ότι, δεν έχουν αλλάξει και πολλά

πράγματα, ή οι αλλαγές που υπήρξαν, ήταν περισσότερο συγκυριακές και λιγότερο

διαρθρωτικές και δομικές.

Οι τελευταίες δύο δεκαετίες έφεραν στο προσκήνιο της διεθνούς κοινότητας

μία από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες απειλές για τη διεθνή ειρήνη, ασφάλεια

και ευημερία: αυτή της διεθνοποιημένης τρομοκρατίας. Πιο συγκεκριμένα, η

επίθεση στους Δίδυμους Πύργους την 11η Σεπτεμβρίου, οι τρομοκρατικές επιθέσεις

στα μετρό του Λονδίνου και της Μαδρίτης, η ανάδυση της τρομοκρατικής

οργάνωσης Daesh και, κυρίως, οι επιθέσεις στο Παρίσι, τη Νίκαια και τις Βρυξέλλες

ανάγκασαν τα κράτη να επαναπροσεγγίσουν το ζήτημα της διεθνούς τρομοκρατίας,

και να αναδιαμορφώσουν το πλαίσιο αντιμετώπισης και καταπολέμησης του

παγκόσμιου αυτού φαινομένου. Η τρομοκρατία, με την σημερινή μορφή της συνιστά

απειλή όχι μόνο για τη διεθνή ειρήνη και τα κράτη, αλλά ακόμη περισσότερο για τα

ανθρώπινα δικαιώματα των θυμάτων, του άμαχου πληθυσμού και των πολιτών που

καθημερινά πλαισιώνονται από τις συνέπειές της. Ωστόσο τα κράτη, στην

προσπάθειά τους να καταπολεμήσουν το ανησυχητικό φαινόμενο της τρομοκρατίας,

οφείλουν να προστατεύουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, και να τα θέτουν ως κεντρικό

άξονα της διαμόρφωσης αντιτρομοκρατικών πολιτικών, και όχι να τα καταπατούν,

όπως αποδεικνύει η πραγματικότητα.132

Με βάση τα όσα έχουν λεχθεί ως τώρα, η τρομοκρατία, όπως είναι γνωστό,

δεν έχει έναν οικουμενικό ορισμό, πλήρως αποδεκτό από τη διεθνή κοινότητα.

Αντιθέτως, τρομοκρατικές ενέργειες μπορεί να χαρακτηριστούν ως πράξεις

ακτιβισμού, ή ένα απελευθερωτικό κίνημα να χαρακτηριστεί ως τρομοκρατικό,

επειδή εναντιώνεται στο ήδη υπάρχον status quo. Όπως αναφέρει και ο Θ.

Μπαζίνης,133 οι τρομοκρατικές πράξεις είναι βίαιες στη φύση τους, αλλά έχουν και

πολιτικά κίνητρα επίτευξης ενός ιερού στόχου. Με την έλλειψη ενός συνεκτικού

διεθνούς πλαισίου, δίνεται το δικαίωμα στα κράτη να δρουν μεμονωμένα πολλές

131. Crenshaw, 2007.

132. Βλ. Human Rights, Terrorism and Counter-Terrorism, 2017.

133. Μπαζίνης, Θ. (2017). Ορίζοντας την τρομοκρατία. Power Politics: https://powerpolitics.eu/%CE

%BF%CF%81%CE%AF%CE%B6%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CF%82-%CF%84%CE%B7%CE%BD-

%CF%84%CF%81%CE%BF%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1/

56

φορές στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας, αν και έχουν υπάρξει διεθνείς

νομοθετικές προσπάθειες για την εναρμόνιση των ενεργειών αντιμετώπισης της

διεθνούς τρομοκρατίας, ωστόσο ορισμένα κράτη ακολουθούν μόνο τα μέτρα και τις

διατάξεις που είναι συναφή στη δική τους πολιτική αντίληψη και την γενικότερη τους

ατζέντα.

Η δυνατότητα των κρατών να καθορίζουν την αντιτρομοκρατική τους

νομοθεσία και ατζέντα έχει δύο όψεις: α)μπορούν να προσαρμόσουν τις διεθνείς

ρυθμίσεις ώστε να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητά τους, β)ελοχεύει πάντα ο

κίνδυνος να περιορίσουν -ή ακόμα και να καταπατήσουν- τα ανθρώπινα δικαιώματα

και βασικές ελευθερίες των πολιτών τους. Αν και τα θετικά αποτελέσματα γίνονται

ευρέως γνωστά στην κάθε χώρα, μέσω πολιτικών δηλώσεων και τοποθετήσεων, οι

κυβερνήσεις και οι φορείς πολιτικής χάραξης προσπαθούν να αποφύγουν, στην

καλύτερη, τα ηθικά διλήμματα και τις ερωτήσεις υπερασπιστών των ανθρωπίνων

δικαιωμάτων ≪νομιμοποιούν≫ -μέσω εναλλακτικών ερμηνειών- τη διεθνή νομοθεσία,

τα ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας και τις λοιπές πολιτικές δεσμεύσεις

τους.134 Αν και τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε δει πληθώρα διεθνών συμβάσεων για

ανθρώπινα δικαιώματα, εννέα στο σύνολο, η ασάφεια στον τρόπο καταγραφής, και η

μη δεσμευτικότητα των συμβάσεων αφήνουν περιθώριο στα κράτη να δρουν κατά το

δοκούν για την επίτευξη της ασφάλειας.135 Ένα πολύ καλό και χαρακτηριστικό

παράδειγμα για την ανάγκη εξισορρόπησης των στόχων της αντιτρομοκρατικής

νομοθεσίας με τις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί ο περίφημος λόγος

του Russ Feingold,136 ο οποίος είναι ο μόνος που ψήφισε κατά του USA Patriot Act,

μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους.137

Στο πρόσφατο παρελθόν συναντούμε τη περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου

και του Investigatory Powers Bill (IPB),138 που ψηφίστηκε στα τέλη του 2016139, και

μπήκε σε εφαρμογή τις αρχές του 2017.140 Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει ≪πλούσιο≫

ιστορικό, αφού στο παρελθόν είχε ήδη κατηγορηθεί για: το Terrorism Act 2000, το

Anti-terrorism, Crime and Security Act 2001, και για το Data Protection and

Investigatory Powers Act 2014.141 Το τελευταίο Act είναι αυτό που έρχεται να

αντικαταστήσει το IPB, δίνοντας ναι μεν κάποιες περισσότερες ≪δικλείδες

ασφαλείας≫ για τη διαφύλαξη ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δίνοντας παράλληλα,

134. Η ≪νομιμοποίηση≫ αυτή πραγματώνεται μέσω διαφορετικών αρχών και ιδεολογιών, αλλά κύρια

αρχή αποτελεί η ανάγκη της εξισορρόπησης ανάμεσα σε δύο έννοιες που θεωρούνται αντίθετες:

ασφάλεια και ανθρώπινα δικαιώματα.

135. Βλ. Posner, E. (2014). The case against human rights. [online] The Guardian:

https://www.theguardian.com/news/2014/dec/04/-sp-case-against-human-rights

136. https://en.wikipedia.org/wiki/Russ_Feingold

137. Terkel, A. (2013). Watch The One Senator Who Voted Against The Patriot Act Warn What Would

Happen. [online] The Huffington Post: http://www.huffingtonpost.com/2013/06/07/russ-feingoldpatriot-

act-speech_n_3402878.html

138. https://www.telegraph.co.uk/technology/2016/11/29/investigatory-powers-bill-does-meanprivacy/

139. https://en.wikipedia.org/wiki/Investigatory_Powers_Act_2016

140. Βλ. στο ακόλουθο link: Legislation.gov.uk

57

παραπάνω εξουσία σε σώματα που θα περιορίσουν το δικαίωμα για την ιδιωτική

ζωή.142 Υπάρχουν επίσης και εταιρίες τηλεπικοινωνιών και διαδικτυακών υπηρεσιών

είναι υποχρεωμένες να αποθηκεύουν σχετικές πληροφορίες των χρηστών για έναν

χρόνο, γεγονός που δύναται να έχει διπλή ερμηνεία: α)θα αποδυναμωθούν υπηρεσίες

ασφάλειας, αφού θα έχουν τεράστιο όγκο πληροφοριών και στοιχείων να

κωδικοποιήσουν καθώς και να αναλύσουν, αλλά και β)παραβιάζεται σε

ολοκληρωτικό βαθμό το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, εφόσον δεν θα ειδοποιείται ο

ενδιαφερόμενος, όταν -για παράδειγμα- κάποιο όργανο παραβιάζει τον υπολογιστή

του και συλλέγει πληροφορίες από προσωπικούς του φακέλους.143

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, όλα τα κράτη και οι κυβερνήσεις προσπαθούν να

διαφυλάξουν την εθνική ασφάλεια, ειρήνη και τάξη, μέσω αντιτρομοκρατικών

νομοθεσιών. Ωστόσο, όπως υπογραμμίζεται και από την περίπτωση της Ευρωπαϊκής

Ένωσης, για να μπορέσει να έχει ουσιαστικό νόημα υλοποίησης η ασφάλεια, πρέπει

να συνδυάζεται με άλλες δύο λέξεις: δικαιοσύνη και ελευθερία. Στη Γαλλία

ωστόσο, βέβαια, φαίνεται ότι οι δυνάμεις της ελευθερίας και της δικαιοσύνης έχουν

ελαττωθεί υπερβολικά. Η χώρα, με την ανακήρυξη της ≪κατάστασης εκτάκτου

ανάγκης≫ και τις συνεχόμενες ανανεώσεις, έχει να αντιμετωπίσει τη παρέκκλιση από

την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η οποία μετράει περίπου 600 μέρες

εφαρμογής.144

Με το νόμο 2015-1501, δινόταν η δυνατότητα για διαφορετικές μορφές

επιτήρησης κατ’ οίκον σε άτομα που μπορεί να έχουν κάποια σχέση με

τρομοκρατικές ενέργειες ή ομάδες.145 Επίσης, η αστυνομία είχε τη ευχέρεια, χωρίς

δικαστικό ένταλμα, να κάνει έρευνα σε χώρους και σπίτια και, σε περίπτωση που είχε

στοιχεία μεμπτά, μπορούσε να προχωρήσει σε έρευνες, και σε άλλους χώρους.

Επιπρόσθετα, μπορούσε να έχει τη δυνατότητα να συλλέγει πληροφορίες και στοιχεία

από προσωπικούς υπολογιστές και συσκευές επικοινωνίας, καθώς και να ερευνά

προσωπικά αντικείμενα -όπως βαλίτσες και τσάντες-, και να προχωράει σε

κατάσχεση αντικειμένων που θεωρεί ύποπτα.146 Τέλος, θα δινόταν το δικαίωμα στην

αστυνομία να κλείνει χώρους λατρείας, όπου θεωρείται ότι οι ιερείς διαδίδουν

141. Βλ. στα ακόλουθα link: Human Rights Watch. (2015). UK: Surveillance Bill a Threat to Privacy:

https://www.hrw.org/news/2015/11/09/uk-surveillance-bill-threat-privacy,

Gavrielides, T. (2017). The terrorist within. Academia.edu:

https://www.academia.edu/31830419/The_terrorist_within

142. Πιο συγκεκριμένα, δίνει τη δυνατότητα στην αστυνομία, στο MI5 και MI6 να ≪παραβιάζουν≫

τους υπολογιστές ατόμων με σχετικό ένταλμα. Περισσότερα στο: Human Rights Watch. (2015). UK:

Surveillance Bill a Threat to Privacy: https://www.hrw.org/news/2015/11/09/uk-surveillance-billthreat-

privacy

143. McGoogan, C. (2016). What is the Investigatory Powers Bill and what does it mean for my

privacy? , The Telegraph: http://www.telegraph.co.uk/technology/2016/11/29/investigatory-powersbill-

does-mean-privacy/

144. http://www.cnn.gr/news/kosmos/story/81986/gallia-o-makron-thelei-paratasi-tis-katastasisektaktoy-

anagkis

145. Βλ. Άρθρο 6, Ν. 2015-501.

146. Βλ. Άρθρο 11, Ν. 2015-501.

58

μηνύματα μίσους, υπερασπίζονται τρομοκρατικές οργανώσεις, ομάδες και ενέργειες,

ή που θεωρείται ότι προβαίνουν σε τέτοιες πράξεις.147

Σύμφωνα με την Αναφορά της Διεθνούς Αμνηστίας, οι νόμοι που ψηφίστηκαν

μετά την ενεργοποίηση της ≪ρήτρας για την παρέκκλιση σε κατάσταση έκτακτης

ανάγκης≫, μετέφεραν υπέρμετρη εξουσία στο Υπουργείο Εσωτερικών, το οποίο

μπορεί πλέον δυσανάλογα να περιορίζει την ελευθερία μετακίνησης, το σεβασμό

στην ιδιωτική ζωή και την αρχή της μη διάκρισης, αλλά και στην ελευθερία

έκφρασης και πληροφόρησης, λόγω του ασαφή ορισμού του νομοθετικού πλαισίου.

Σύμφωνα με το Human Rights Watch, ≪η κατάχρηση της εξουσίας έχει

τραυματοποιήσει οικογένειες, έχει αμαυρώσει την τιμή ανθρώπων, και τους έχει

κάνει να νιώσουν ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας≫.148 Οι συγκεκριμένες πρακτικές

στοχεύουν συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες, οι οποίες βρίσκονται σε μειονεκτική

θέση στο σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Η Αξιολόγηση της Αναφοράς της

Γαλλίας149 κάνει σαφές ότι οι ενέργειες των επίσημων φορέων εφαρμογής των

νομοθεσιών κάνουν διακρίσεις κατά των Μουσουλμάνων πολιτών της χώρας. Στο

φιλελεύθερο πλαίσιο της Γαλλίας, αλλά και πολλών άλλων ευρωπαϊκών χωρών,

τίθενται στο κέντρο αυτών των νομοθεσιών ασφαλειοποίησης κυρίως Μουσουλμάνες

γυναίκες, που εκδηλώνουν τη θρησκευτική τους πίστη φορώντας ενδύματα που

επιτρέπει η θρησκευτική τους συνείδηση, όπως η burqa και το burqini, για να

κυκλοφορούν σε δημόσιους χώρους.150

Επομένως, πού μπορεί να βρίσκονται τελικά τα ανθρώπινα δικαιώματα εντός

της αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας, και πού θα έπρεπε να βρίσκονται; Φαίνεται από

την ανάλυση που έχει πραγματοποιηθεί ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι ανθρώπινες

ελευθερίες και η μη διάκριση κατά συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων,

αποτελούν απλώς μια ρήτρα που θα έπρεπε να ακολουθούν τα κράτη στην

αντιτρομοκρατική νομοθεσία, η οποία ρήτρα όμως δεν έχει εν τέλει και τόσο

δεσμευτικό χαρακτήρα. Το να προσπαθείς να καταπολεμήσεις την τρομοκρατία, η

οποία παραβιάζει το δικαίωμα στη ζωή, στην αξιοπρέπεια, στην ελευθερία

συνείδησης, και απειλεί την ίδια την ειρήνη και την ασφάλεια, παραβιάζοντας

παράλληλα τα ανθρώπινα δικαιώματα, συνιστά μία ≪υποκριτική≫ πραγματικότητα.

Λαμβάνοντας υπόψιν μας τις τελευταίες επιθέσεις τρομοκρατικού χαρακτήρα,

μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε ότι οι αντιτρομοκρατικές νομοθεσίες που

καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα ίσως και να έχουν πλέον τα αντίθετα

147. Αρθρο 6.1., Ν. 2015-501, καθώς και Boring, N. (2016). France: State of Emergency Extended to

July 2017. Loc.gov: http://www.loc.gov/law/foreign-news/article/france-state-of-emergencyextended-

to-july-2017/

148. Human Rights Watch. (2016). France: Abuses Under State of Emergency:

https://www.hrw.org/news/2016/02/03/france-abuses-under-state-emergency

149. Ohchr.org, ό.π.

150. Ζαφείρης, Χ. (2016). Απαγορεύεται να καλύπτεις το πρόσωπό σου. Είσαι ελεύθερη. Power

Politics: https://powerpolitics.eu/%CE%B1%CF%80%CE%B1%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE%B5%CF

%8D%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%B9-%CE%BD%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CF%8D%CF

%80%CF%84%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%83%CF

%89%CF%80%CF%8C/

59

αποτελέσματα από τα αρχικώς προσδοκώμενα. Στη Νίκαια, η επίθεση έγινε από ένα

άτομο που οδήγησε με φορτηγό ανάμεσα στο πλήθος, και κατάφερε να σκοτώσει 86

άτομα.151 Στο Λονδίνο, ο δράστης νοίκιασε ένα αυτοκίνητο και σκότωσε 5 άτομα, ενώ

τα άτομα που τραυμάτισε, ήταν τουλάχιστον 50.152 Είναι φανερό πως η προώθηση

πολιτικών ασφαλειοποίησης, μιας κοινωνικής απομόνωσης και δεδομένο

στιγματισμού, θα οδηγήσει μοιραία στην υιοθέτηση εναλλακτικών μορφών

επιθέσεων. Η προστασία, η προάσπιση και η προώθηση των ανθρωπίνων

δικαιωμάτων και των αρχών και αξιών του ανθρωπισμού θα έπρεπε να είναι βασικές

αρχές, και να πλαισιώνουν ιδεολογικά τη δημιουργία της -όποιας- αντιτρομοκρατικής

νομοθεσίας.

Και ενώ το αρχικό σχέδιο ήταν η χώρα να βγει μετά από μερικούς μήνες από

την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, κάθε φόρα όμως που γινόταν ένα νέο χτύπημα

έπαιρνε παράταση. Μέχρι σήμερα συνολικά παρατάθηκε για έξι φορές. Πλέον η

Γαλλία τολμά την έξοδο από την κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Ο νέος πρόεδρος

Εμμανουέλ Μακρόν δεσμεύτηκε με δήλωση του για ≪την αποκατάσταση της

ελευθερίας των Γάλλων≫. Παρόλα αυτά, δεν πρόκειται στην πραγματικότητα για

πλήρη έξοδο, αφού με βάση τον νέο νόμο που υπέγραψε ο Εμανουέλ Μακρόν, οι

αρχές θα διατηρήσουν κάποιες ειδικές εξουσίες. Σύμφωνα με αυτόν, η κυβέρνηση

προσπαθεί να βρει έναν συμβιβασμό ανάμεσα στην κριτική που της ασκείται για τον

περιορισμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων και την ανησυχία πολλών πολιτών για νέα

τρομοκρατικά χτυπήματα.153

Σύμφωνα με τον αναλυτή Αθανάσιο Θ. Κοσμόπουλο154 οι περισσότερες

δυτικές χώρες έχουν ήδη εκπονήσει σχέδια διαχείρισης και αντιμετώπισης κρίσεων

από επιθέσεις σε κρίσιμες υποδομές τους και κυρίως σε ενεργειακές εγκαταστάσεις.

Η τρομοκρατία ως κοινωνικό φαινόμενο έχει παρουσιάσει εξέλιξη και μεταλλαγή

στην πάροδο του χρόνου. Αρχικά, ο στόχος της ήταν η δημοσιοποίηση αιτημάτων

τρομοκρατικών ομάδων μέσα από την εκτέλεση διαφόρων τύπων χτυπημάτων.

Σήμερα είμαστε ήδη στις παρυφές της εμφάνισης του πέμπτου κύματος, το

λεγόμενο και ως των Μοναχικών Λύκων. Όπως ≪προδίδει≫ και το όνομα,

μεμονωμένα άτομα ή ολιγομελείς πυρήνες χωρίς εμφανή κεντρική κατεύθυνση ή

κάποια συνεννόηση, προβαίνουν σε τρομοκρατικές ενέργειες με άμεσο στόχο την

πρόκληση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού θυμάτων. Πιο ειδικά, η εξέλιξη

αυτού του κύματος εμφανίζεται με τον χαρακτήρα ασύμμετρης ή/και υβριδικής

151. BBC News. (2016a). Nice attack: What we know about the Bastille Day killings:

http://www.bbc.com/news/world-europe-36801671

152. BBC News. (2017). London attack: What we know so far: http://www.bbc.com/news/uk-

39355108

153. http://www.dw.com/el/%CE%BD%CE%AD%CE%BF%CF%82-%CE%BD%CF%8C%CE%BC%CE%BF

%CF%82-%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%B8%CE%B9%CF%83%CF%84%CE

%AC-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF

%83%CE%B7-%CE%AD%CE%BA%CF%84%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%BD

%CE%AC%CE%B3%CE%BA%CE%B7%CF%82/a-41185105

154. Βλ. στο ακόλουθο link: http://worldenergynews.gr/index.php/%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF

%88%CE%B5%CE%B9%CF%82/item/11966-athanasios-th-kosmopoylos-analyths-diethnoys-asfaleias-

%E2%80%93-nomikos-h-energeiakh-tromokratia-epikairh-oso-pote-allote

60

απειλής, καθώς βασική παραδοχή της δράσης αυτών των πυρήνων, είναι η πρόκληση

του μεγαλύτερου δυνατού αποτελέσματος με την χρήση όσο το δυνατόν λιγότερης

πολυπλοκότητας και κόστους μέσων. Ιδανικά παραδείγματα κρίνονται οι βομβιστές

αυτοκτονίας και η χρησιμοποίηση τεχνικών και μέσων των τεχνολογιών

πληροφορικής και επικοινωνιών που μας εισήγαγαν στην εποχή της

κυβερνοτρομοκρατίας.155

Η σύγχρονη ζωή πλέον, όλο και περισσότερο, ρυθμίζεται και ελέγχεται από

πληροφοριακά συστήματα σε κάθε έκφανσή της, έτσι εμφανίστηκαν ομάδες των

οποίων η δράση αποδόθηκε ευθέως σε κρατικές οντότητες -όπως θα δούμε

παρακάτω– με στόχο την εκδήλωση πλήγματος κατά της ισχύος και της λειτουργίας

άλλων κρατών εγκαινιάζοντας τον όρο state-sponsored terrorism.156 Ο αναλυτής

Αθανάσιος Θ. Κοσμόπουλος ορθώς παρατηρεί ότι οι κρίσιμες υποδομές και ακόμα

περισσότερο οι ενεργειακές, αποτελούν πλέον τον κύριο στόχο τέτοιων ομάδων, στα

πλαίσια του διεθνούς ανταγωνισμού, οι οποίες στοχοποιούν υποδομές παραγωγής,

μεταφοράς, αποθήκευσης και διανομής ενέργειας.157 Από πληροφοριακά συστήματα

διυλιστηρίων και αγωγούς μεταφοράς πετρελαίου και αερίου, μέχρι πυρηνικές και

άλλες συμβατικές μονάδες παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος. Σήμερα, οι

περισσότερες δυτικές χώρες έχουν ήδη εκπονήσει σχέδια διαχείρισης και

αντιμετώπισης κρίσεων από επιθέσεις σε κρίσιμες υποδομές τους με άμεση εφαρμογή

αυτών. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως σήμερα, η νούμερο ένα τρομοκρατική

απειλή σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ΗΠΑ, είναι ότι πρέπει να είναι έτοιμες να

αντιμετωπίσουν: ≪A Cyberattack on the US Power Grid≫.158 Τα σχετικά εμπειρικά

δεδομένα όσον αφορά ειδικώς τις ΗΠΑ, τεκμηριώνουν την στοχοποίηση των

μονάδων παραγωγής και διανομής ηλεκτρικού δικτύου και αποδίδουν τα χτυπήματα

σε ομάδες κάποιας συγκεκριμένης ιδεολογικής προέλευσης.

155. https://en.wikipedia.org/wiki/Cyberterrorism

156. https://en.wikipedia.org/wiki/State-sponsored_terrorism

157. Βλ. στο ακόλουθο link: http://worldenergynews.gr/index.php/%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF

%88%CE%B5%CE%B9%CF%82/item/11966-athanasios-th-kosmopoylos-analyths-diethnoys-asfaleias-

%E2%80%93-nomikos-h-energeiakh-tromokratia-epikairh-oso-pote-allote

158. https://edition.cnn.com/2018/03/15/politics/dhs-fbi-russia-power-grid/index.html

61

Ένα τρομοκρατικό χτύπημα σε ενεργειακή υποδομή ηλεκτρικής ενέργειας έχει

ως συνέπεια την κατάρρευση όλων των κρίσιμων εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων

της κοινωνικής και οικονομικής ζωής όπως: τράπεζες, χρηματιστήρια, δίκτυα

υδρεύσεως, συστήματα εναερίων, θαλασσίων και αεροπορικών μεταφορών,

βιομηχανικές μονάδες παραγωγής, τηλεπικοινωνίες, ΜΜΕ, κυβερνητικά και

62

διοικητικά συστήματα, ακόμα και υποδομές στρατιωτικού και αμυντικού χαρακτήρα.

Τέλος, είναι συστηματικό λάθος να εστιάσουμε μόνο σε τρομοκρατικά βομβιστικά

χτυπήματα σε αγωγούς αερίου ή πετρελαίου στην Μέση Ανατολή και πέριξ ή τα

πολλά και σοβαρά χτυπήματα σε πετρελαϊκές υποδομές της Νιγηρίας, την στιγμή

κατά την οποία το χτύπημα στο δίκτυο πληροφορικής στην ARAMCO της Σαουδικής

Αραβίας το 2012, έθεσε εκτός λειτουργίας 35.000 ηλεκτρονικούς υπολογιστές της, με

αποτέλεσμα να διαταραχθεί σοβαρά για αρκετό διάστημα η παραγωγή της εταιρείας

που ελέγχει το 10% του παγκοσμίου πετρελαίου159. Η ενεργειακή τρομοκρατία

παραμένει μια κρίσιμη παράμετρος στον σχεδιασμό των χωρών και αναμφίβολα θα

πρέπει να απασχολεί σοβαρά τα όποια αρμόδια όργανα χάραξης και εφαρμογής μιας

αντιτρομοκρατικής πολιτικής.

γ) Το φαινόμενο του θρησκευτικού φονταμενταλισμού

Ο Samuel Huntington160 στο πασίγνωστο και πλέον ιστορικό βιβλίο του με

τίτλο ≪Η Σύγκρουση Πολιτισμών≫161 επικεντρώνεται στην ≪διαφορετικότητα≫ της

Δύσης, από τους ≪υπόλοιπους≫,162 δηλαδή ολόκληρο τον υπόλοιπο πλανήτη. Ο

άνθρωπος λοιπόν που συνέδεσε το όνομα του με το σχήμα της ≪σύγκρουσης

πολιτισμών≫ δεν είναι κάποιος τυχαίος πανεπιστημιακός, αλλά ένα ηγετικό στέλεχος

του ηγετικού ιδεολογικού μηχανισμού των Η.Π.Α. Γεννημένος το 1927, ο Samuel

Huntington δεν περιορίστηκε σε καθαρά ακαδημαϊκά καθήκοντα ως καθηγητής

πολιτικής επιστήμης του Harvard, αλλά συνέβαλε όσο λίγοι στη χάραξη μιας σειράς

στρατηγικών επιλογών της επίσημης Ουάσιγκτον –είτε ως προεδρικός συντονιστής

του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (1977–78) είτε, συχνότερα, ως μέλος επίσημων

επιτροπών και ομάδων εργασίας. Ταυτόχρονα, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη

διαπλοκή του μεγάλου κεφαλαίου με το πανεπιστημιακό κατεστημένο των Η.Π.Α.

To έργο του που αναφέραμε παραπάνω, ξεκίνησε σαν άρθρο στο περιοδικό

Foreign Affairs το 1993 και μετά επεκτάθηκε σε βιβλίο. Εκεί ο Huntington,

απαντώντας στο διάσημο βιβλίο του Francis Fukuyama ≪Το Τέλος της Ιστορίας≫,

ισχυριζόταν πως οι λόγοι σύγκρουσης και ρήξης δεν έχουν εκλείψει με την

κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού (αυτή ήταν η θέση του Fukuyama που

ονειρευόταν μία αιώνια ειρήνη163). Αντίθετα, έλεγε ο Huntington, οι αντιθέσεις τώρα

έχουν εστιαστεί στις πολιτισμικές διαφορές.164

159. https://en.wikipedia.org/wiki/Saudi_Aramco

160. https://en.wikipedia.org/wiki/Samuel_P._Huntington

161. https://en.wikipedia.org/wiki/Clash_of_Civilizations

162. Βλ. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 32 και εξής.

163. Άποψη που εξέφρασε ο Francis Fukuyama, ≪Liberal Democracy as a Global Phenomenon≫,

Political Science and Politics, τόμ. 24, τεύχ. 4, 1991, σελ. 662, Francis Fukuyama, The End of History

and the Last Man, Free Press, New York, 1992, σελ. 254-256.

164. Βλ. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 19 και εξής.

63

Τί ακριβώς κηρύσσει ο Huntington; Η βάση της συλλογιστικής του έχει γίνει

παγκοσμίως διάσημη: Η θεμελιώδης πηγή συγκρούσεων σ’ αυτό τον καινούργιο

κόσμο (δηλαδή τον μεταψυχροπολεμικό), κόσμο που ζούμε σήμερα δηλαδή, δεν θα

είναι πρωταρχικά ούτε ιδεολογική ούτε οικονομική. Οι μεγάλοι διαχωρισμοί στο

εσωτερικό της ανθρωπότητας και η κυρίαρχη πηγή συγκρούσεων θα είναι

πολιτισμικοί.165 Τα έθνη κράτη θα παραμείνουν οι ισχυρότεροι παίκτες στις διεθνείς

υποθέσεις, οι κυριότερες όμως συγκρούσεις στην παγκόσμια πολιτική θα προκύψουν

ανάμεσα σε έθνη και ομάδες διαφορετικών πολιτισμών. Οι διαχωριστικές γραμμές

μεταξύ πολιτισμών θα είναι ≪τα πολεμικά μέτωπα του μέλλοντος≫.166 Σε ποια βάση

συγκροτούνται αυτοί οι διαφορετικοί ≪πολιτισμοί≫ που θα αποτελέσουν στο εξής τα

κεντρικά συλλογικά υποκείμενα της διεθνούς πολιτικής. Ο καθηγητής του Harvard

απλώς παραθέτει τον (άκρως παραδοσιακό) ορισμό του έθνους:167 Οι πολιτισμοί

διαφέρουν μεταξύ τους όσον αφορά την ιστορία, τη γλώσσα, τη παράδοση και –το

κυριότερο– τη θρησκεία. Αξίζει να σημειωθεί πως ο Huntington επικαλείται τον

Ηρόδοτο στον παρόν βιβλίο, για να καθορίσει τη θρησκεία ως κύριο προσδιοριστικό

πολιτισμικό παράγοντα. Από την μια είναι οι Έλληνες που κατοικούν σε πόλεις κράτη

και έχουν το όμαιμον, ομόγλωσσον και ήθεα ομότροπα.168 Το μοναδικό κριτήριο, που

προσετέθη μέχρι σήμερα, είναι το οικονομικό από τον Ιωσήφ Στάλιν, στο έργο του

≪Μαρξισμός και Εθνικό Zήτημα, 1912-13≫, διότι ισχυρίζεται ότι τα έθνη είναι

δημιουργήματα των αστικών επαναστάσεων του 18ου και 19ου αιώνα, επομένως του

καπιταλισμού.169

Έπειτα, στο βιβλίο του Huntington ακολουθεί η απαρίθμηση των ≪επτά ή

οκτώ≫ τέτοιων ≪πολιτισμών≫, στους οποίους κατανέμεται η ανθρωπότητα: Δυτικός,

Σινικός, Ιαπωνικός, Βουδιστικός Ισλαμικός, Σλάβο-ορθόδοξος, Λατινοαμερικανός κι

ενδεχομένως Αφρικανικός.170 Οι πολιτισμοί αυτοί χωρίζονται σε γεωγραφικές ζώνες

επιρροής, που διαχωρίζουν και τους λαούς που κατοικούν σε αυτές. Παράλληλα ο

Huntington θεωρεί ότι στον Ευρωπαϊκό χώρο η πόλωση των πολιτισμών υλοποιείται

σε δύο πάλι άξονες με βάση τη θρησκεία: α)ρωμαιοκαθολικό και προτεσταντικό

δόγμα, που συνιστά τη Δυτική Ευρώπη και ο δεύτερος άξονας είναι β)αυτός που

οριοθετείται από την Ορθοδοξία και τον Ισλαμισμό, και είναι η Ανατολική

Ευρώπη.171 Βέβαια, ο Huntington ≪φλερτάρει≫ θα λέγαμε και με την συνοπτικά,

165. Βλ. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 28-29.

166. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 29.

167. Βλ. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 40 και εξής.

168. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 42.

169. https://www.scribd.com/document/325900291/Στάλιν-Ο-Μαρξισμός-και-το-εθνικό-ζήτημα

170. Βλ. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 45-47.

171. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 70.

64

αντίθετη άποψη (στην γενικότερη φιλοσοφική του σκέψη) λέγοντας μας ότι: ≪… στην

Ευρώπη η αποδυνάμωση του Χριστιανισμού – του κεντρικού συστατικού της – θα

μπορούσε να υπονομεύσει τον δυτικό πολιτισμό. Ολοένα και λιγότεροι Ευρωπαίοι

έχουν θρησκευτική πίστη, ακολουθούν θρησκευτικές πρακτικές και συμμετέχουν σε

θρησκευτικές δραστηριότητες. Αυτή η τάση αντικατοπτρίζει όχι τόσο την εχθρότητα

προς τη θρησκεία, αλλά την αδιαφορία για αυτή. Παρόλα αυτά, οι χριστιανικές ιδέες,

αξίες και πρακτικές είναι διάχυτες στον Ευρωπαϊκό χώρο. Για παράδειγμα, οι

Σουηδοί θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι πιθανώς ≪οι πιο άθρησκοι άνθρωποι

στην Ευρώπη≫, αλλά δεν θα μπορέσει κανείς να καταλάβει καθόλου αυτή τη χώρα,

αν δεν συνειδητοποιήσει ότι οι θεσμοί της, οι κοινωνικές πρακτικές της, οι

οικογένειες των Σουηδών, η πολιτική και ο τρόπος ζωής γενικά είναι διαμορφωμένα

με θεμέλιο τη λουθηρανική κληρονομιά του τόπου. Οι Αμερικανοί επίσης για

παράδειγμα, στην συντριπτική τους πλειοψηφία, σε αντίθεση με τους Ευρωπαίους,

πιστεύουν στον Θεό, θεωρούν τους εαυτούς τους θρησκευόμενους ανθρώπους και σε

μεγάλο ποσοστό πηγαίνουν στην Εκκλησία. Ενώ στα μέσα της δεκαετίας του 1980

δεν υπήρχαν τα απαραίτητα στοιχεία για την επιβεβαίωση της ανάκαμψης της

θρησκείας στην Αμερική, η επόμενη δεκαετία έγινε μάρτυρας μιας εντεινόμενης

θρησκευτικής δραστηριότητας. Η διάβρωση του Χριστιανισμού στη Δύση, στη

χειρότερη περίπτωση, αποτελεί μακρινή απειλή για την ευρωστία του δυτικού

πολιτισμού≫.172

172. Χάντιγκτον Σάμιουελ, Η σύγκρουση των Πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της Παγκόσμιας

Τάξης, ελληνική μετάφραση Σήλια Ριζοθανάση, Εκδόσεις Terzo Books, Αθήνα 1998, σελ. 437

και εξής.

65

Πέρα από το αυτονόητο, η σύγκρουση είναι στην πραγματικότητα ταξική και

τυχαία ≪πολιτισμική≫, το βιβλίο θεωρώ πως είναι ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα, όχι

για το τί διαπιστώνει αλλά για το τί ιδέες βάζει. Και το σημαντικότερο που

συμπεραίνουμε: στηρίζεται ολόκληρο σε ένα επιστημονικό διπλό σφάλμα: πρώτον

θεωρεί ότι ο ≪πολιτισμός≫ δεν είναι η κουλτούρα, η καλλιέργεια, ο πνευματικός

πολιτισμός, αλλά ο τεχνικός-αναπτυξιακός. Γι’αυτό στον τίτλο λέει ≪THE CLASH

OF CIVILIZATIONS≫ και όχι… ≪OF CULTURES≫. Και δεύτερον, δέχεται ότι

Θρησκεία και πολιτισμός είναι έννοιες παράλληλες, ενώ η Θρησκεία είναι υπάλληλη

έννοια του πολιτισμού, και μάλιστα της κουλτούρας, δηλ. του πνευματικού

πολιτισμού.

Οι πολιτικές ανακατατάξεις στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη κατά τα

περασμένα χρόνια έφεραν και πάλι στο προσκήνιο τη συζήτηση για το ρόλο του

θρησκευτικού και του πολιτιστικού παράγοντα στις διεθνείς σχέσεις και εξελίξεις.

Όσο δύσπιστος κι αν είναι κάποιος σχετικά με τα αίτια και τους πραγματικούς

υπεύθυνους των αιματηρών γεγονότων στην πρώην Γιουγκοσλαβία, δύσκολα μπορεί

να αποδεχθεί την υπερβολική μονομέρεια του δυτικού Τύπου κατά των Σέρβων, σε

σημείο που πολλές γερμανικές εφημερίδες έγραφαν για ≪Τα εγκλήματα των

Ορθοδόξων≫. Όμως, δεν θα πίστευε κανείς πριν εμφανιστούν οι θεωρίες του

Αμερικανού πολιτειολόγου Samuel Huntington ότι αυτή η αναζωπύρωση των

θρησκευτικών και πολιτιστικών φαινομένων θα οδηγούσε σε απόψεις για τη

σύγκρουση των πολιτισμών και για ενδεχόμενο πολέμων με βάση την πολιτιστική

διαφοροποίηση.173 Ο Huntington τονίζει ότι ο πολιτισμός της Δύσεως είναι μεν

μοναδικός, δε χρειάζεται όμως να επιζητεί να γίνει και παγκόσμιος.174 Του αρκεί ότι

είναι ανώτερος και πρέπει να περιχαρακωθεί μέσα σε θεσμούς καθαρά δυτικούς.

Στους θεσμούς αυτούς, όπως το ΝΑΤΟ για παράδειγμα, πρέπει να ανήκουν μόνο λαοί

με δυτική πολιτιστική παράδοση, γι’ αυτό πρέπει και να αποπεμφθούν Ορθόδοξοι

Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι, όπως οι Έλληνες και οι Τούρκοι. Για να εξηγήσει δε

τι ορίζει ως Δύση θέτει τις εξής πολιτιστικές παραμέτρους. Στη Δύση, λοιπόν, κατά

τον Huntington, μετέχουν λαοί και πολιτιστικές παραδόσεις που χαρακτηρίζονται από

8 στοιχεία:175

1. Την κλασική κληρονομιά (αρχαιοελληνική και λατινική, οπότε εδώ έχουμε

και μια αντίφαση).

2. Το δυτικό χριστιανισμό (καθολικισμό και προτεσταντισμό).

3. Τις ευρωπαϊκές γλώσσες, οι οποίες κατατάσσονται σε δύο οικογένειες: Τις

ρωμανικές (λατινογενείς) και τις γερμανογενείς.

173. Σημαντικό γεγονός η προδημοσίευση στο έγκυρο αμερικανικό περιοδικό Foreign Affairs (τχ.

Νοεμ. –Δεκ. 1996) τμήματος του νέου βιβλίου του Αμερικανού καθηγητή. Το κείμενο που

δημοσιεύεται έχει τίτλο: ≪Η Δύση και ο Κόσμος≫ (ενώ το εκδοθέν στις ΗΠΑ βιβλίο έχει τον τίτλο: ≪Η

σύγκρουση των Πολιτισμών≫, εκδ. Simon and Schuster).

174. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 301 και εξής.

175. Για περισσότερα, βλ. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World

Order, Foreign Affairs, 1997, σελ. 69-72.

66

4. Το διαχωρισμό μεταξύ της πνευματικής και κοσμικής εξουσίας (Εκκλησίας

και Κράτους).

5. Την κυριαρχία του νόμου.

6. Τον κοινωνικό πλουραλισμό και την κοινωνία των πολιτών.

7. Τη λειτουργία αντιπροσωπευτικών σωμάτων επί 1.000 τουλάχιστον χρόνια.

8. Τον ατομοκεντρικό, με την έννοια της ευαισθησίας για τα δικαιώματα και

τις ελευθερίες του ατόμου.

Ο Huntington πιστεύει ότι η Δύση θα σωθεί μόνον αν παραμείνει ενωμένη,

καθαρά από πολιτιστικές επιμιξίες και αν σταματήσει να αναμιγνύεται σε διαμάχες

μεταξύ άλλων λαών, εκτός εάν διακυβεύονται συμφέροντα της. Διαφωνεί πάντως με

την κλασική αμερικανική ιδέα ότι υποχρέωση του δυτικού κόσμου είναι η διάδοση

της δημοκρατίας και της ελεύθερης αγοράς και επισημαίνει πως η εικόνα ενός

ανερχόμενου δυτικού κόσμου σε παγκόσμιο επίπεδο είναι ψευδής, αλαζονική, ίσως

και επικίνδυνη.176

Ένας σύντομος σχολιασμός μπορεί να επικεντρωθεί στα εξής σημεία: Είναι

καθαρά επιστημονική ή κρύβει σκοπιμότητες ή προβολή τέτοιων απόψεων; Μήπως

πρέπει να θεωρήσουμε τον Huntington ως εκφραστή ορισμένων συμφερόντων, τα

οποία επιθυμούν πάντα την ύπαρξη κάποιου εχθρού, κάποιου ≪μπαμπούλα≫ για τις

ΗΠΑ και τη Δύση; Τώρα που έπεσε ο κομμουνισμός πρέπει να εφευρεθεί ένα

αντίπαλο δέος. Ο Huntington προτείνει τους Ορθοδόξους και τους Μουσουλμάνους.

Προβλέπει μάλιστα σύγκρουση της Δύσεως με αυτούς.177 Άρα, ενισχύει

γραφειοκρατίες, βιομηχανίες και άλλες ομάδες συμφερόντων που κερδίζουν από τη

διαιώνιση ενός ψυχροπολεμικού κλίματος.

Και εδώ ο Huntington μας βοηθά πολύ, να αντιληφθούμε ότι για μια

σημαντική μερίδα διανοουμένων και πολιτικών των ΗΠΑ αλλά και της Ευρώπης, η

έννοια Δύση πολιτιστικά διαφοροποιείται από την Ορθόδοξη Ανατολή, την οποία και

αποκλείει. Δεν πρόκειται για ανθελληνισμό. Πρόκειται για μια ανάγνωση του

ευρωπαϊκού πολιτισμού διαφορετική από εκείνη που βιώνουμε εμείς οι Νεοέλληνες,

οι οποίοι θεωρούμε ότι λύσαμε το πρόβλημα όταν θυμίζουμε τη συνεισφορά του

Ελληνισμού στη διαμόρφωση του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Όσο κι αν κάτι τέτοιο

απαιτεί ειδική πραγματεία, πιστεύουμε ότι τα οκτώ σημεία που προτείνει ο

Huntington ως κριτήρια περί ≪δυτικότητας≫178 πάσχουν. Επί παραδείγματι, η

συνύπαρξη του καθολικισμού με το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το

ατομοκεντρισμό και τα αντιπροσωπευτικά σώματα φέρνει αμέσως στο νου κάποιου

σχετικού την απολυταρχική παράδοση του Παπισμού με το αλάθητο, την Ιερά

176. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 72 και εξής, Για μια πληρέστερη ανάλυση του θέματος, βλέπε: Στέφανος

Δημητρίου, Πολιτική καί ≪Σύγκρουση των Πολιτισμών≫ (Το επιχείρημα του S. Huntington για τη

μοναδικότητα του Δυτικού πολιτισμού και την απίσχνανση του οικουμενικού χαρακτήρα της

νεωτερικότητας), περιοδ. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ, τχ. 19, Μάιος 2002, σελ.

5-21.

177. Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the remaking of World Order, Foreign

Affairs, 1997, σελ. 302 και εξής.

67

Εξέταση, τον Index βιβλίων που πρέπει να καούν καί άλλα στοιχεία, σε σημείο που

αρκετοί Κοινωνιολόγοι να ανιχνεύουν στενό συσχετισμό μεταξύ καθολικής

παραδόσεως και αναπτύξεως φασιστικών ιδεολογιών. Επίσης, είναι αυθαίρετη και

βεβιασμένη η κατηγοριοποίηση των ευρωπαϊκών γλωσσών σε λατινογενείς και

γερμανικές αφήνοντας απ’ έξω την ελληνική αλλά και τις σλαβικές γλώσσες. Ο

Huntington με τα κριτήρια και τις απόψεις που προβάλλει ανοίγει τον ασκό του

Αιόλου για μια επικίνδυνη πνευματική πορεία αποκλεισμού. Στη προσπάθεια του να

επιβάλει την καθαρότητα των ≪δυτικών αξιών≫179 ίσως βρει μιμητές αυστηρότερους.

Ποιός αποκλείει να εμφανιστεί αύριο ένας άλλος συγγραφέας που να αντιπροτείνει:

≪Πολύ χαλαρά τα κριτήρια του Huntington. Δύση είναι μόνο οι Αγγλοσαξονικοί λαοί

με προτεσταντική παράδοση, διότι σε αυτή βασίζεται ο καπιταλισμός≫. Το κυριότερο

στοιχείο που εισάγει ο Huntington μέσα από τις αμφιλεγόμενες απόψεις του περί

πολιτισμού είναι οι πολιτικές προτάσεις που προκύπτουν από αυτές. Ώς Έλληνες

καλό θα ήταν στην αντίδραση μας να αποφύγουμε τα δύο άκρα: α) Ούτε να

αναπτύξουμε σύνδρομα καταδιώξεως και απομονώσεως και β) ούτε να απορρίψουμε

ως ανάξιες λόγου τις πολιτικές επιπτώσεις των προτάσεων Huntington. Αν γίνουν

ευρύτερα αποδεκτές οι προτάσεις αυτές, η Ελλάδα θα βρεθεί εκτός ΝΑΤΟ και εκτός

Ε.Ε. Σημασία, λοιπόν, έχει να δούμε κατά πόσον κυκλοφορούν παρεμφερείς απόψεις

και σε άλλους κύκλους και ομάδες επιρροής στις ΗΠΑ και στη δυτική Ευρώπη.

Χωρίς διάθεση κινδυνολογίας, πρέπει να αξιολογούμε προσεκτικά κάθε σχετικό

δημοσίευμα ή δήλωση πολιτικού προσώπου.180

Τα μηνύματα είναι σαφή: Όλο και περισσότερο ο παράγων θρησκεία και τα

πολιτιστικά χαρακτηριστικά θα αποτελούν κριτήριο γεωπολιτικών θεωρήσεων ή/και

αποφάσεων. Καλό θα ήταν να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε τα φαινόμενα

αυτά προσγειωμένοι και ψύχραιμοι, αποφεύγοντας και το σύμπλεγμα του

≪καταδιωκόμενου λαού≫, αλλά και την υπεραισιόδοξη μακαριότητα ως προς τις

σχέσεις μας με τους λαούς και τους θεσμούς της Δύσεως.181

Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα από τα θεωρητικά υπόβαθρα αιτιολόγησης της

νέας σταυροφορίας της Δύσης, όχι όμως για τη διάδοση του Χριστιανισμού (τόσο),

αλλά για τη διάδοση της Δημοκρατίας και των -υποτιθέμενων- δυτικών αξιών στους

178. Δημητρίου Στέφανος, Πολιτική και ≪Σύγκρουση των Πολιτισμών≫ (Το επιχείρημα του S.

Huntington για τη μοναδικότητα του δυτικού πολιτισμού καί την απίσχνανση του οικουμενικού

χαρακτήρα της νεωτερικότητας), περ. Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 19, εκδόσεις

Θεμέλιο, Αθήνα (Μάιος) 2002.

179. Βλ. Δημητρίου Στέφανος, Πολιτική και ≪Σύγκρουση των Πολιτισμών≫ (Το επιχείρημα του S.

Huntington για τη μοναδικότητα του δυτικού πολιτισμού καί την απίσχνανση του οικουμενικού

χαρακτήρα της νεωτερικότητας), περ. Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 19, εκδόσεις

Θεμέλιο, Αθήνα (Μάιος) 2002.

180. Σε εντελώς διαφορετικό μήκος κύματος θα κινηθούν οι νεορθόδοξοι καί λοιποί λάτρεις της

καθ’ημάς Ανατολής. ≪Θα έλεγα ότι η πρόταση του Χάντιγκτον έχει κάτι το ιδυοφυές≫, εξηγεί

χαρακτηριστικά ο Χρήστος Γιανναράς σε συνέδριο που οργανώθηκε το 1997 γι’αυτό το θέμα. ≪Εμείς

οι Έλληνες, οι σημερινοί, θα έπρεπε να είμαστε βαθύτατα ευγνώμονες στον Χάντιγκτον. Διανοείσθε

την έκπληξη της ελληνικής προοδευτικής διανόησης, εννοώ αυτής που αρχίζει από τον οραή, καί

κυριαρχεί μέχρι σήμερα στη δημόσια ζωή μας, όταν εμφανίζεται κάποιος τόσο διάσημος καί με

τέτοια εμβέλεια λόγου να πεί ότι το χαρακτηριστικό μας στοιχείο είναι η Ορθοδοξία καί αυτή ώς

πολιτιστικό στοιχείο καθορίζει την πολιτική μας θέση καί τη θέση μας στο διεθνή χώρο!≫, Η

σύγκρουση Ανατολής – Δύσης καί η πρόκληση Χάντιγκτον, σελ. 165-166.

68

≪υπανάπτυκτους και βάρβαρους≫ Ισλαμιστές. Μετά τη βάρβαρη τρομοκρατική

επίθεση που δέχθηκαν οι ΗΠΑ στις 11 Σεπτεμβρίου 2001, η αντιμετώπιση της

τρομοκρατίας θα αποτελέσει απόλυτη και μοναδική προτεραιότητα της αμερικανικής

πολιτικής. Ο χαρακτηρισμός της επίθεσης από τον Αμερικανό Πρόεδρο ως πράξης

πολέμου προϊδεάζει για τη φύση της αμερικανικής αντίδρασης. Η αμερικανική

κυβέρνηση φαίνεται ότι, πέρα από τον άμεσο στόχο της εξερεύνησης και της

τιμωρίας των ενόχων, προσανατολίζεται και σε έναν άλλον τομέα, στη διαμόρφωση

των προϋποθέσεων, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και σε διεθνές επίπεδο, για

την πλήρη εξάλειψη του φαινομένου της τρομοκρατίας. Στο διεθνές επίπεδο η πίεση

την οποία θα ασκήσουν οι ΗΠΑ σε σύμμαχες χώρες να συνταχθούν μαζί τους σε

αυτή τη νέα σταυροφορία κατά της τρομοκρατίας, θα είναι μεγάλη.182 Μετά την

τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου, η αμερικανική κυβέρνηση θα

επιχειρήσει να αναγάγει τη τρομοκρατία σε υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα της Δύσης στο

σύνολο της. Αυτή η σταυροφορία, όπως ήδη φαίνεται από τις ενέργειες των ΗΠΑ στο

ΝΑΤΟ, δεν θα αρκεστεί στην επιβολή οικονομικών κυρώσεων εναντίον χωρών που

υποθάλπουν τη τρομοκρατία. Θα απαιτεί την ενεργή ανάμειξη σε πιθανές

επιχειρήσεις πάσης μορφής και εναντίον πολλαπλών στόχων που θα καθορίζονται

από τις ΗΠΑ.183 Το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 αποτέλεσε

την αφορμή για τη νέα σταυροφορία, που είχε προετοιμαστεί ήδη ιδεολογικά.

Επιστρατεύτηκαν όλα τα μέσα για να πείσουν όλο τον κόσμο ότι η ανθρωπότητα

είναι χωρισμένη σε δύο στρατόπεδα. Στους καλούς που είναι οι Αμερικάνοι, και

στους κακούς, που είναι όλοι όσοι δεν είναι μαζί τους. Γι’ αυτή την ιερή σταυροφορία

επιστρατεύτηκε ακόμα και το ≪άγιο≫ Χόλυγουντ. Έτσι, μάθανε ακόμη και τα μικρά

παιδιά όλου του κόσμου ότι μόνο αν νικηθούν οι κακοί ≪OPK≫ θα μπορούμε να

κοιμόμαστε επιτέλους ήσυχοι. Και βέβαια, εντελώς συμπτωματικά οι κακοί ≪OPK≫

δεν είναι τίποτε άλλο από τους κατοίκους της αρχαίας Ασσυριακής πόλης Uruk, που

ήταν κοντά στη σημερινή Βαγδάτη.184 Οι αντιδράσεις των Μέσων για τη δημοσίευση

των εικόνων από τα βασανιστήρια στις φυλακές της Βαγδάτης έδειξαν για άλλη μια

181. Για περισσότερα, βλ. στο βιβλίο του Samuel P. Huntington με τίτλο ≪Ποιοί Είμαστε; Η

αμερικανική ταυτότητα στην εποχή μας≫, καί που περιεργάζεται καί πάλι τις αρχές της συντηρητικής

του ιδεολογίας διαμορφώνοντας έτσι και το φιλοσοφικό ορίζοντα της συντηρητικής του σκέψης.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα τέσσερις είναι οι συνιστώσες της αμερικανικής ταυτότητας: η

(δημιουργία) στηριζόμενη στη θρησκεία καί τη γλώσσα κουλτούρα καί η ιδεολογία ή το πολιτικό

βάση του οποίου διαμορφώνονται οι θεσμοί του κράτους. Κάθε ταυτότητα, τονίζει ο Huntington,

αντίθετα από όσα υποστηρίζουν σήμερα πολύ ≪αριστεροί≫, προσδιορίζεται από τις κοινωνικές

αλληλεπιδράσεις καί από μόνιμα καί πάγια χαρακτηριστικά. Αφού διευκρινίσει τον τρόπο

παραγωγής της ταυτότητας σε γενικό επίπεδο, προσεγγίζει τις συνιστώσες της αμερικανικής

ταυτότητας. Για τον Huntington είναι λάθος να θεωρείται η Αμερική ότι είναι έθνος μεταναστών. Η

Αμερική είναι έθνος λευκών εποίκων που κουβαλούσαν στοιχεία όπως τη γλώσσα και την

προτεσταντική θρησκεία. Πάνω σε αυτή τη γλώσσα καί τη θρησκεία, ο ενσωματωμένος στη θρησκεία

Διαφωτισμός, το περίφημο αμερικανικό ≪Πολιτικό Πιστεύω≫ περιέχει συστατικά στοιχεία όπως

είναι: ≪η αξιοπρέπεια της ατομικής ανθρώπινης ύπαρξης, η ισότητα, η προστασία της ατομικής

ιδιοκτησίας, ο ατομισμός κ.α≫. Όλες όμως οι πολιτικές αρχές αμερικανοποιούνται μέσα από το

βάπτισμα τους στη προτεσταντική θρησκεία

182. Βλ. Αρβανιτόπουλος Κωνσταντίνος, Οι νέες Αμερικανικές προτεραιότητες, Αρχείο άρθρων στο

Ι.Δ.Κ.Κ. στίς 18-12-2001 (www.idkaramanlis.gr).

183. Βλ. Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος, Οι νέες αμερικανικές προτεραιότητες, Αρχείο άρθρων

Ι.Δ.Κ.Κ. στίς 18-12-2001 (για περισσότερα βλ. την ιστοσελίδα του Ιδρύματος www.idkaramanlis.gr).

69

φορά περίτρανα δύο βασικά πράγματα: την αποθέωση της υποκρισίας και την

αποθέωση της κυριαρχίας της εικόνας. Ο σύγχρονος πολίτης-θεατής, δέχεται πλέον

ως απόλυτη αλήθεια και μοναδική μόνο ότι βλέπει σε εικόνα. Μπορείς άλλωστε εν

έτει 2018 να μιλάς και να γράφεις για καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή για

πολιτική διαφθορά, χωρίς να ιδρώνει το αυτί κανενός! Το Δίκαιο από τη σκοπιά του

ισχυρού καί τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι έννοιες παγκόσμιες, διαχρονικές καί

αδιαίρετες, ανεξάρτητες από ευγενή καί μή όντα. Διαφορετικά, υπάρχουν μόνο στα

λόγια. Αν είσαι ο ισχυρός της γής, τότε το (α) ≪Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις≫185

του Αντισθένη το υποκαθιστάς με το (β) παλαιοδιαθηκικό ≪Αρχή σοφίας φόβος

Κυρίου≫186 του Σολομώντος. Έτσι, με γνώμονα την αρχή: ≪Η ισχύς δημιουργεί

δίκαιο≫, ο ≪πλανητάρχης≫ απαίτησε από τη διεθνή κοινότητα, καί το πέτυχε, να

εξαιρούνται οι Αμερικανοί στρατιώτες από τους νόμους δίωξης κατά εγκληματιών

πολέμου. Οι βασανιστές των φυλακών της Βαγδάτης δεν ήρθαν από το πουθενά καί

οι πράξεις τους δεν δημιουργήθηκαν μέσα σε ένα κοινωνικό και πολιτικό κενό.

Σίγουρα, όμως μέσα σε ένα θεσμικό κενό, για το οποίο υπεύθυνη είναι η παγκόσμια

κοινότητα και όχι μόνο ο ≪πλανητάρχης≫.

Σαν συμπέρασμα των παραπάνω, δεν μπορούμε παρά να παραδεχθούμε την

διαχρονικότητα των λεγομένων του Huntington, όχι τόσο για το αν τα κρίνουμε ως

ορθά ή λανθασμένα, αλλά γιατί οι θέσεις του καλώς ή κακώς βρίσκουν βάση μέχρι

και σήμερα, είτε αυτές μεταφράζονται ως πόλεμος στην Κριμαία, είτε πόλεμος κατά

του Ισλαμικού Κράτους.187 Το κυριότερο όμως είναι πως επιβεβαιώνει την

διαχρονικότητα της μόνιμης επιθυμίας του ανθρώπου για ισχύ και πλούτο.

Οι θρησκείες αναμφίβολα διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της

κοινωνίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το θρησκευτικό συναίσθημα κάθε

έθνους, είναι δεδομένο πως επηρέασε βαθύτατα τις δομές του, καθώς και τις ζωές των

ανθρώπων σε: ιστορικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Το γεγονός πως η ιστορία

της θρησκείας ξεκίνησε συγχρόνως με την ιστορία του ανθρώπου, καθώς και πως ο

184. Αυτή λέγεται ότι είχε στο μυαλό του ο συγγραφέας του ≪Άρχοντα των Δακτυλιδιών≫, ο Τόλκιν,

όταν περιέγραφε το ≪σκότος του κακού≫.

185. Δηλαδή μαθαίνουμε, εάν αναλύουμε την προέλευση της κάθε λέξης.

186. Ψαλμ. 110 : 10.

187. Το Ισλαμικό Κράτος (αραβικά: αντ–νταουλάτ αλ–ισλαμίγια), αρχικά γνωστό ως Ισλαμικό Κράτος

του Ιράκ και του Λεβάντε (ο όρος ≪Λεβάντε≫ αναφέρεται επίσης ως ≪Ανατολής≫, ≪Συρίας≫ ή ≪Αλ–

Σαμ≫) είναι μία ενεργή τζιχαντιστική τρομοκρατική οργάνωση του Ιράκ και της Συρίας. Στις 29

Ιουνίου 2014 ανακήρυξε μονομερώς την ίδρυση χαλιφάτου, σε μια έκταση που περιέχει περιοχές της

Συρίας και του Ιράκ, ορίζοντας στην θέση του ≪χαλίφη≫ και ≪ηγέτη των απανταχού μουσουλμάνων≫

τον επικεφαλής της, Αμπού Μπακρ αλ–Μπαγκντάντι (γνωστό έκτοτε ως ≪Χαλίφης Ιμπραήμ≫). Στους στόχους της οργάνωσης είναι η περαιτέρω εξάπλωση του ≪χαλιφάτου≫ μελλοντικά σε περιοχές στον

Λίβανο, όπου έχει πραγματοποιήσει στο παρελθόν τρομοκρατική επίθεση, την Ιορδανία, το Ισραήλ,

την Παλαιστίνη, το Κουβέιτ, την Τουρκία και την Κύπρο. Η ίδρυση της οργάνωσης φαίνεται να

πραγματοποιήθηκε στα πρώτα χρόνια του πολέμου του Ιράκ, ενώ ανέπτυξε δεσμούς με την Αλ

Κάιντα. Αργότερα η οργάνωση εμπλέχτηκε και στον Συριακό Εμφύλιο Πόλεμο. Η κεντρική διοίκηση

της Αλ Κάιντα, τον Φεβρουάριο του 2014, αποκήρυξε την οργάνωση Ισλαμικό Κράτος τουΙράκ και της

Ανατολής, εξαιτίας της σύγκρουσης της τελευταίας με την Αλ Νούσρα, παρακλάδι της Αλ Κάιντα στη

Συρία. Η σύνθεση των μελών της προέρχεται από πολλές παραστρατιωτικές οργανώσεις, όπως την

Αλ Κάιντα του Ιράκ, το Συμβούλιο της Σούρα των Μουτζαχεντίν και άλλες. Αυτά τα μέλη πρεσβεύουν

στην πλειοψηφία τους το Χαριτζιτικό Ισλάμ.

70

άνθρωπος είναι εκ φύσεως θρησκευτικό ον και έχει έμφυτο το θρησκευτικό

συναίσθημα, δεν μπορεί να μας περάσει απαρατήρητο. Έτσι λοιπόν, είναι εμφανές

πως η κοινωνιολογία της θρησκείας αποτελεί έναν σημαντικό κλάδο της

Κοινωνιολογίας αλλά και της Θεολογίας αφού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την

κοινωνία, την οικονομία, την πολιτική και την εκπαίδευση.

Η κοινωνιολογία της θρησκείας αποτελεί ένα ξεχωριστό κλάδο στην επιστήμη

της Κοινωνιολογίας ανάμεσα σε πολλούς άλλους. Η επίδραση της θρησκείας στις

μάζες απασχόλησε τους κοινωνιολόγους από την γέννηση της Κοινωνιολογίας ως

επιστήμης, κατά τον 19ο αιώνα. Παρ’ όλα αυτά, όχι μόνο κοινωνιολόγοι αλλά και

διάφοροι φιλόσοφοι, πολιτικοί επιστήμονες και -φυσικά- θεολόγοι ασχολήθηκαν με

το συγκεκριμένο θέμα. Η ίδια η κοινωνιολογία της θρησκείας εστιάζει στη μελέτη

που έχει ο αντίκτυπος των θρησκευτικών πεποιθήσεων στην συμπεριφορά των

ανθρώπων. Για τους κοινωνιολόγους, η θρησκεία αποτελεί ένα ευρύτερο σύστημα

ιδεών, δογμάτων και αξιών και είναι ένας θεσμός που διαμορφώνει τις κοινωνικές

σχέσεις, αφού οι θρησκευτικές ιδέες ασκούν επιρροή στις κοινωνικές αφετηρίες. Ο Β.

Γιούλτσης παρατηρεί ότι: ≪Η θρησκευτική πραγματικότητα ως πρωτογενής

παράγοντας διαμορφώσεων τύπων κοινωνικής οργανώσεως, που μετά την καθιέρωση

τους γίνονται παράγοντες επηρεασμού της θρησκευτικής ζωής. Οι δυο πορείες είναι

αλληλένδετες και χαρακτηρίζουν τις αμοιβαίες σχέσεις της θρησκευτικής με την

κοινωνική ζωή≫.188

Ο κλάδος αυτός, δεν μελετά για το αν οι διάφορες θρησκευτικές πεποιθήσεις

είναι ορθές ή όχι, ούτε προσπαθεί να αποδείξει την ύπαρξη ή την ανυπαρξία του

Θεού, αντίθετα εξετάζει την θρησκεία μέσω της κριτικής ανάλυσης, χρησιμοποιώντας

την λογική και τα δεδομένα που της παρουσιάζονται.189 Ωστόσο, ο ορισμός της

θρησκείας, θα μπορούσε να προβληματίσει τους κοινωνιολόγους των κλασσικών

χρόνων, αφού η θρησκεία δεν δύναται να ταυτιστεί ούτε με τον μονοθεισμό αλλά

ούτε με κάποιους ηθικούς κανόνες που διέπουν τις δραστηριότητες των πιστών. Πολύ

εύστοχα αναφέρει ο καθηγητής Ζιάκας Γρηγόριος ότι, ≪ο όρος θρησκεία προϋποθέτει

λακωνική διατύπωση, ενώ οι θρησκείες είναι πολλές και τα ουσιαστικά τους

γνωρίσματα πολύπλευρα≫.190 Kατά τον κορυφαίο σύγχρονο κοινωνιολόγο Anthony

Giddens, ≪οι θρησκείες προϋποθέτουν ένα σύνολο συμβόλων, που προκαλούν

αισθήματα σεβασμού ή δέους και συνδέονται με τελετουργικά ή τελετουργίες, στις

οποίες μετέχει μια κοινότητα πιστών≫.191 Επιπλέον, οφείλουμε να παραδειχθούμε ως

κοινά γνωρίσματα όλων των θρησκειών, τη λατρεία, τη πίστη και την ηθική. Ως οι

θεμελιωτές της κοινωνιολογίας της θρησκείας -ως επιστήμης- θεωρούνται ο Emile D.

188. Βλ. Β. Γιούλτσης, Γενική Κοινωνιολογία, εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 456.

189. Βλ. Keith A. Roberts, David Yamane, Religion in Sociological Perspective, SAGE Publications, USA

2011, σελ. 22.

190. Βλ. Γρηγόριος Ζιάκας, Θρησκειολογία: Η θρησκεία των προϊστορικών κοινωνιών και των

αρχαίων λαών, Έκδοση: Yπηρεσία Δημοσιευμάτων, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 38.

191. Βλ. Anthony Giddens, Κοινωνιολογία. Μετάφραση και επιμέλεια: Δημήτρης Γ. Τσαούσης,

Εκδόσεις Gutenberg, Aθήνα 2002, σελ. 571.

71

Durkheim192 και ο Max Weber.193 Βέβαια, υπήρξαν και άλλοι επιστήμονες που η

ενασχόληση τους με την θρησκεία υπήρξε εξίσου πάρα πολύ σημαντική. Μερικά

αξιόλογα παραδείγματα αποτελούν ο Niccolo Machiavelli194 με την πολιτική

τοποθέτηση της θρησκείας,195 ο Baruch Spinoza196 με την γνωστή περί Θεού έννοια,197

ο Thomas Hobbes198 με τον ορθολογικό έλεγχο του θείου Λόγου.199 Αργότερα

συναντάμε τον Jean-Jacques Rousseau200 με την θεωρία του περί της φυσικής

θρησκείας201 αλλά και τους Friedrich Nietzsche202 και Immanuel Kant. Οι μελέτες των:

Marx, Durkheim και Weber υπήρξαν οι περισσότερο καθοριστικές καθώς επηρέασαν

την μετέπειτα κοινωνιολογική έρευνα στο επιστημονικό πεδίο της θρησκείας, λόγω

της τοποθέτησής τους σχετικά με το μέλλον της θρησκείας στην μοντέρνα κοινωνία

και το πώς η θρησκεία επηρεάζει τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Και οι τρεις τους

παρουσιάζουν διαφορετικές, αλλά ταυτόχρονα εξαιρετικά ενδιαφέρουσες απόψεις, με

έναν κοινό παρονομαστή: την επίδραση που ασκεί η θρησκεία στις παρυφές της

κοινωνίας και της οικονομίας από την ≪γέννηση≫ του πολιτισμού ως σήμερα.

Στις απόψεις του Marx για την θρησκεία μπορεί εύκολα να διακρίνει κανείς

τις επιρροές από το έργο του Ludwig Feuerbach. Στο βιβλίο του ίδιου του Feuerbach

≪Η ουσία του Χριστιανισμού≫, βλέπουμε πως οι άνθρωποι κατά την διάρκεια της

ιστορίας τους, δημιούργησαν ορισμένες αξίες και ιδανικά που από την στιγμή που δεν

μπορούσαν να τα κατανοήσουν ως δικά τους, αποδόθηκαν στον Θεό. Στον Feuerbach,

η θρησκεία είναι ουσιαστικά ένα καθαρά ανθρώπινο κατασκεύασμα στο οποίο

αποδίδονται καταστάσεις που δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές από τον

ανθρώπινου νου.203 ≪Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού≫ κατά την περήφημη φράση

του Karl Marx,204 με τον ίδιο να ≪προφητεύει≫ το τέλος της θρησκείας για το ≪καλό≫

192. https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%89mile_Durkheim

193. https://en.wikipedia.org/wiki/Max_Weber

194. https://en.wikipedia.org/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavelli

195.http://eranistis.net/wordpress/wp-content/uploads/2013/09/GIA-TON-MAKIABELI-GRAMSIANTONI.

pdf

196. https://en.wikipedia.org/wiki/Baruch_Spinoza

197.https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2711/7/Eisagogi%20sti%20Filosofia%20tou

%20Spinoza%20PDF-KOY.pdf

198. https://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Hobbes

199. http://socialpolicy.gr/2017/05/%CE%BF%CE%B9-%CE%B8%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%AE%CF

%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%87%CE%BF%CE%BC%CF%80%CF%82-

%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CF%84-%CE%B3%CE

%B9%CE%B1.html

200. https://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Rousseau

201. http://users.sch.gr/gkelesidis/images/PDF/Articell/rousseau.emile.A.pdf

202. Βλ. ≪Ο Θάνατος του Θεού≫ του ιδίου στο ακόλουθο link:

http://www.protagon.gr/apopseis/blogs/freiderikos-nitse-o-theos-einai-nekros-25956000000

203. Για περισσότερα βλ. Anthony Giddens, ό.π., σελ. 578.

204. http://www.oodegr.com/oode/koinwnia/politika/opio1.htm

72

της ανθρωπότητας, ούτως ώστε η προσοχή μας να μην εστιάζει στον άλλο κόσμο,

αλλά σε αυτόν που ζούμε τώρα, στο σήμερα δηλαδή. Ειδικότερα, η θρησκεία

καλύπτει και δικαιολογεί τις ανισότητες που υφίστανται στον κόσμο με την

δικαιολογία πως η δικαιοσύνη θα επέλθει μελλοντικά και η καρτερικότητα φαντάζει

να είναι η μοναδική λύση. Συμπεραίνουμε πως για τον Marx, η θρησκεία είναι ένας

τρόπος απελευθέρωσης από την κοινωνική καταπίεση205 όμως, την ίδια στιγμή

αποτρέπει τους ανθρώπους από μια αληθινή επανάσταση απέναντι στην αδικία και

υφιστάμενο το status quo. Ως αιτία των όσων αναφέραμε είναι η έλλειψη της

ελευθερίας και του ορθολογισμού στην θρησκευτική πίστη. Κατά μια ≪αιρετική≫

άποψη, για τον Marx, η θρησκευτική αντίληψη για την ανταμοιβή των φτωχών και

αδυνάτων στον παράδεισο, αποτελεί εμπόδιο και καθυστερεί την κοινωνική πρόοδο,

αφού μειώνει την πιθανότητα επανάστασης των φτωχών έναντι των πλουσίων.

Ο Emil Durkheim θεωρεί πως η θρησκεία συνδέεται άμεσα με την φύση των

κοινωνικών θεσμών, επομένως, δεν αποτελεί ένα συνονθύλευμα πεποιθήσεων, αλλά

δίνει την αίσθηση ομαδικής αλληλεγγύης. Αναμφίβολα, σύμφωνα με τον Durkheim,

δεν υπάρχει θρησκεία που να μην περιλαμβάνει τελετουργικά και ιεροτελεστίες, αφού

μέσω της θρησκείας το άτομο αναπτύσσει μέσα του το αίσθημα της

συλλογικότητας.206 Επιπλέον, η θρησκεία διαμορφώνει τον τρόπο σκέψεως και

συμπεριφοράς του ανθρώπου, αφού δεν πρόκειται απλώς για συμμετοχή σε

δραστηριότητες, αλλά για κάτι πολύ παραπάνω. Σχετικά με το μέλλον της θρησκείας

αμφιβάλλει και ο ίδιος, όπως και ο Marx, καθώς με το πέρασμα των χρόνων

προβλέπει πως η θρησκεία -με την παραδοσιακή της έννοια- θα εξαφανιστεί και ίσως

δημιουργηθούν νέες τελετουργικές δραστηριότητες που θα αντικαταστήσουν

παροδικά τις παλιές θρησκευτικές.207 Σχετικά με την σύνδεση θρησκείας και

κοινωνίας, δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τις απόψεις του Max Weber, ο

οποίος ασχολήθηκε εκτενώς με το ζήτημα της κοινωνιολογίας της θρησκείας. Στο

έργο του ≪Η θεωρία της θρησκευτικής αρνησικοσμίας: ενδιάμεση θεώρηση≫208

ανέλυσε τον τρόπο με τον οποίο η θρησκευτική αρνησικοσμία επηρέασε την

πολιτική, την οικονομία αλλά ακόμα και τις τέχνες. Διεξοδική ανάλυση για την

συμβολή του Weber στην Κοινωνιολογία θα πραγματοποιηθεί στο τελευταίο

κεφάλαιο του παρόντος πονήματος.

Και κάπου εδώ έρχεται στην συζήτηση ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός ως

εργαλείο αστάθειας του διεθνούς συστήματος και παραβίασης της διεθνούς

205. Roberto Cipriani, The Sociology of Religion: An Historical Introduction, Transaction Publishers,

2000, σελ. 24.

206. Βλ. Steven Lukes, Emile Durkheim, His Life and Work: A Historical and Critical Study, Stanford

University Press, 1985, σελ. 238.

207. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η εμφάνιση της πολιτικής θρησκείας, δηλαδή η λατρεία της

σημαίας, του έθνους και τελετουργίες όπως οι στέψεις. Σε μεγάλες βιομηχανικές χώρες πράγματι ως

έναν βαθμό υφίσταται η πολιτική θρησκεία καθώς όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά δημιουργούν

αυτό που θα λέγαμε βρετανικό τρόπο ζωής. Για περισσότερα, βλ. Σχετικά με τον Emile Durkheim, βλ.

επίσης Απόστολος Νικολαίδης, Η διαλεκτική ιερότητας και κοινωνικότητας στο έργο του Emile

Durkheim, εκδόσεις Γρηγόρης, 2002.

208. Βλ. Max Weber, Η θεωρία της θρησκευτικής αρνησικοσμίας: ενδιάμεση θεώρηση, Εκδόσεις

Σαββάλας, 01/06/2002.

73

ασφάλειας. Τι ορίζουμε όμως αρχικά ως φονταμενταλισμό;209 Με τον όρο

φονταμενταλισμός (ή θεμελιωτισμός) εκφράζονται οι τάσεις εμμονής ή επιστροφής

σε άκρως συντηρητικά θρησκευτικά βιώματα του παρελθόντος, τα οποία λειτουργούν

ως μέσο αντίστασης σε κάθε ενδεχόμενη αλλαγή ή ακόμα και θρησκευτική

μεταρρύθμιση.210 Τον όρο αυτόν τον συναντούμε για πρώτη φορά την περίοδο μεταξύ

των τελών του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού από τους υποστηρικτές του, με

σκοπό να περιγράψει ένα συγκεκριμένο ρεύμα θρησκευτικών απόψεων στο πλαίσιο

της σύγκρουσης που είχε ξεσπάσει στις τάξεις της αμερικανικής προτεσταντικής

κοινότητας μεταξύ φονταμενταλιστών και νεωτεριστών.211 Ως βασικά χαρακτηριστικά

του φονταμενταλισμού θεουρούνται η επιστροφή και η τυπολατρική εμμονή στην

παράδοση, η δυναμική απαίτηση για κάθαρση και αποκατάσταση καθώς και η

πεποίθηση ότι αποτελεί ένα είδος κριτή, χαρακτηριστικά τα οποία οδηγούν τους

υποστηρικτές του φονταμενταλισμού στην υιοθέτηση, αρκετά συχνά, βίαιων

αντιδράσεων και συμπεριφορών. Διαθέτει κοινωνικά χαρακτηριστικά και αφορά

κυρίως τον Χριστιανισμό (από όπου και προέρχεται ως όρος), το Ισλάμ και τον

Ιουδαϊσμό.212

Στον καθημερινό μας λόγο, ως φονταμενταλιστή χαρακτηρίζουμε εκείνον τον

φανατικό, δογματικό, ενίοτε και βίαιο άνθρωπος, ο ζηλωτής, ο οποίος θέλει να

επιβάλει τις απόψεις του στους άλλους. Παρόλο που η συγκεκριμένη σημασία

σχετίζεται απολύτως με την έννοια του φονταμενταλισμού όπως αυτή υφίσταται στον

θρησκευτικό φονταμενταλισμό,213 σε καμία περίπτωση δεν εξαντλεί τα περιεχόμενα

του τελευταίου. Από την άλλη πλευρά, κάθε φονταμενταλιστής με τη γενική, ίσως θα

λέγαμε, κοινόχρηστη σημασία της λέξης, είναι αυστηρά φορέας και εκφραστής μιας

ορισμένης εκδοχής της ιδεολογίας του θρησκευτικού φονταμενταλισμού. Μάλιστα, η

σημασία της λέξης, η οποία προέρχεται από το λατινικό ≪fundus≫ που σημαίνει

θεμέλιο/βάση, υποδηλώνει ,δηλαδή, την προσταγή επιστροφής στις ≪ρίζες≫, σε

κάποια ορισμένη θεμελίωση/≪οικοδόμημα≫, ήμε άλλα λόγια παραπέμπει στην

αναβίωση μιας προϋπάρχουσας, καθιερωμένης κατάστασης, η οποία εκλαμβάνεται

ως συστατική για μια εξελιγμένη στον χρόνο παράδοση.214 Εξ ου και ο όρος

≪φονταμενταλισμός≫ μπορεί να αποδοθεί και ως θεμελιοκρατία.215 Δεν είναι

υπερβολή να υποθέσουμε πως αυτή η γλωσσική προέλευση συνάπτεται με το

209. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%BC%CE%B5%CE

%BD%CF%84%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82

210. Βλ. Αποστόλου Β. Νικολαΐδη, Κοινωνιολογία της Θρησκείας, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2007,

σελ. 290.

211. http://teachinghistory.org/history-content/ask-a-historian/24092

212. Βλ. Αποστόλου Β. Νικολαΐδη, Κοινωνιολογία της Θρησκείας, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2007,

σελ. 290.

213. http://eranistis.net/wordpress/2013/03/13/%CE%B7-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC

%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B6%CE%B7%CE%BB%CF

%89%CF%84%CF%8E%CE%BD-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CE%B8%CE%B5%CF%83%CF%83%CE

%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD/

214. Βλ. Βανδώρος, Σ., Εισαγωγή στις Πολιτικές Ιδεολογίες, Αθήνα: ΣΕΑΒ, 2015, σελ. 189.

215. https://en.wikipedia.org/wiki/Foundationalism

74

χριστιανισμό. Τώρα, στην περίπτωση του Ισλάμ, οι αραβικοί όροι ≪usul≫ (τα

θεμελιώδη), ≪usuli≫ (θεμελιοκράτης) και ≪usuliya≫ (θεμελιοκρατία) κατ’ αναλογία

αξιοποιούνται για να δηλώσουν το ίδιο, παρότι δεν ήταν ανέκαθεν αυτή η σημασία

τους.216 Δεν υπάρχει όμως άλλη τέτοια γλωσσική αντιστοίχιση σε άλλες μεγάλες

θρησκείες οι οποίες, βέβαια, έχουν συνδεθεί με τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό.

Με αφορμή την τελευταία αυτή παρατήρηση της προηγούμενης παραγράφου,

δημιουργείται ένα ουσιαστικό θέμα το οποίο σχετίζεται με το ερώτημα κατά πόσον ο

θρησκευτικός φονταμενταλισμός μπορεί να θεωρηθεί πολιτική ιδεολογία, μολονότι το

ζήτημα δεν είναι μόνον -ούτε κυρίως- γλωσσικής διατύπωσης. Δηλαδή, όπως

σημειώνει ο Vincent (χωρίς να αποδέχεται ο ίδιος αυτό το επιχείρημα), σε αντίθεση

λίγο πολύ με τις υπόλοιπες ιδεολογίες, πολλοί εξ αυτών που θεωρούνται από τρίτους

(δηλαδή από μελετητές του φαινομένου ή άλλους) θρησκευτικοί φονταμενταλιστές

ιδεολόγοι δεν αποδέχονται τον εν λόγω χαρακτηρισμό, θεωρώντας τον άσχετο,

παραπλανητικό, πιθανότατα και εσκεμμένα μειωτικό.217 Αυτό δεν μπορεί να ειπωθεί

εξίσου για τους φιλελεύθερους, τους συντηρητικούς, τους σοσιαλιστές, τους

συνειδητοποιημένους ιδεολόγους κλπ, οι οποίοι, παρά το γεγονός ότι συχνά θα

εκφράσουν αντιρρήσεις για τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η ιδεολογία τους

από τους αντιπάλους τους, δεν πρόκειται να αρνηθούν πως ασπάζονται τον

φιλελευθερισμό, τον συντηρητισμό, τον σοσιαλισμό κλπ. Ένα ζήτημα

διαφοροποίησης σε μια ιδεολογική θεώρηση και πρακτική, η οποία σημαίνεται ως

τέτοια κυρίως από τρίτους, και όχι από τους ίδιους τους θεωρούμενους από αυτούς

τους τρίτους φορείς της είναι ένα θέμα ως προς την ταυτότητα της ιδεολογίας

αυτής.218 Αναλογικά και πολλοί, αν όχι οι περισσότεροι, εθνικιστές δεν αποδέχονται

τον χαρακτηρισμό του εθνικιστή για τους ίδιους, κυρίως επειδή στη συνηθισμένη

χρήση της η λέξη ≪εθνικισμός≫ έχει αρνητικές συνδηλώσεις, ενώ προτιμούν να

αυτοπροσδιορίζονται ως πατριώτες. Αναμφίβολα, είναι ξεκάθαρο στα μάτια μας, ότι

το σημαίνον έθνος έχει θεμελιώδη σημασία για τη συγκρότηση και την άρθρωση των

ιδεολογικών πεποιθήσεών τους. Αξίζει ακόμη να ειπωθεί ότι δεν είναι ασυνήθιστο

πολλοί άνθρωποι να ασπάζονται ιδεολογικές θέσεις και να καθίστανται φορείς τους,

χωρίς να συνειδητοποιούν την ιδεολογική διάσταση και ταυτότητά τους αυτής.

Έχει επίσης διατυπωθεί και μια πρωταρχικότερη αμφισβήτηση, δηλαδή κατά

πόσον ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός μπορεί να θεωρηθεί ιδεολογία, ανεξάρτητα

από την αυτοκατανόηση των φορέων του. Η αντίρρηση αφορά κυρίως την έλλειψη,

κατ’ αυτή την προσέγγιση, ενός συστηματικού, ιεραρχημένου και λογικά συνεκτικού

συνόλου ιδεών που να απαντά τουλάχιστον σε όλα τα βασικά ζητήματα, όπως ο

τρόπος λειτουργίας της κοινωνίας και του κράτους, καθώς και η θέση των ανθρώπων

ή των ανθρώπινων συνόλων. Μπορεί να υπάρχουν διάσπαρτες αντιλήψεις για

ορισμένες πτυχές αυτών, όπως για τα ηθικά καθήκοντα των πιστών, αλλά αυτές

παραμένουν εν μέρει ασύνδετες, ενδεχομένως ακόμη και κάπως αντιφατικές μεταξύ

τους, ή παρουσιάζουν ασάφειες και ελλείψεις, ακριβώς επειδή απουσιάζει ένα

216. Βλ. Βανδώρος, Σ., Εισαγωγή στις Πολιτικές Ιδεολογίες, Αθήνα: ΣΕΑΒ, 2015, σελ. 189, Πάτελος,

2007, σελ. 40.

217. Vincent, 2010, σελ. 263.

218. Vincent, 2010, σελ. 263.

75

ολοκληρωμένο και σαφές πολιτικό σχέδιο που να τις εξειδικεύει και να τις

ενσωματώνει σε μια ενιαία και ξεκάθαρη προοπτική. Από αυτή την άποψη, στην

καλύτερη περίπτωση ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός εμφανίζεται ως ατελής ή

υπολειμματική ιδεολογία και στη χειρότερη δεν αναγνωρίζεται καν ως ιδεολογία. Μια

τέτοια κριτική όμως μπορούμε να πούμε ότι είναι υπερβολικά αυστηρή και δείχνει

πιθανώς κάποια μεροληψία. Ας πούμε, αν επιδεικνύαμε ανάλογη αυστηρότητα, ο

φασισμός θα μπορούσε να υποστεί παρεμφερή κριτική, όπως πράγματι έχει υποστεί,

ή ο φιλελευθερισμός θα μπορούσε να αμφισβητηθεί ως ενιαία και συνεκτική

ιδεολογία, με το επιχείρημα ότι έχει σημαντικές διακυμάνσεις και παραλλαγές, ώστε

μόνον καταχρηστικά είναι δυνατόν να τον εκλάβουμε ως μια ιδεολογία. Εν πάση

περιπτώσει, όπως είναι προφανές από την ένταξη του θρησκευτικού

φονταμενταλισμού στο παρόν βιβλίο, υιοθετούμε την επικρατούσα άποψη ότι αυτός

αποτελεί ιδιαίτερη και ξεχωριστή ιδεολογία, και στις επόμενες σελίδες, μέσω της

παρουσίασής του, θα αναδειχθούν οι λόγοι αυτής της επιλογής. Οι τρεις κυριότερες

και πιο διαδεδομένες μορφές θρησκευτικού φονταμενταλισμού είναι οι ακόλουθες:

Ο χριστιανικός φονταμενταλισμός γεννήθηκε μέσα στους κόλπους του

Προτεσταντισμού219 και στη συνέχεια επεκτάθηκε και στις υπόλοιπες Ομολογίες.

Διακρίθηκε σε δύο κατηγορίες, τον ορθολογικό και τον χαρισματικό. Η πρώτη τάση

είχε ως επιδίωξή της τον εξορθολογισμό της ζωής, με βάση τις θρησκευτικές αρχές.

Από την άλλη πλευρά, η δεύτερη τάση επεδίωκε την τάση φυγής από τον κόσμο και

περιστρεφόταν γύρω από έννοιες όπως το συναίσθημα, το ατομικό βίωμα, το θαύμα,

το μυστικισμό, τους μάρτυρες της Πίστεως κ.λπ. Για τον φονταμενταλισμό γίνεται

λόγος και στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Εκφράζεται μέσα από την αντίσταση σε

κάθε εκσυγχρονιστική τάση στην εκκλησιαστική ζωή, το τελετουργικό, τη

διδασκαλία, το ήθος, την οργάνωση κ.λπ. Μάλιστα, αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία

στη διατήρηση της παραδοσιακής σεξουαλικής ηθικής. Φονταμενταλιστικές τάσεις

και συμπεριφορές εντοπίζονται και στο χώρο επιρροής της Ορθόδοξης Εκκλησίας σε

ομάδες που παραμένουν προσκολλημένες στους θρησκευτικούς τύπους, όπως

συμβαίνει με τους παλαιοημερολογίτες στην Ελλάδα και με τους ≪παλαιούς πιστούς≫

στη Ρωσία.220

Το πιο πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη φονταμενταλιστικών τάσεων

απετέλεσε ο ισλαμικός χώρος. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός στρέφεται εναντίον

της εκκοσμίκευσης και της εισβολής της δυτικής παράδοσης και ηθικής καθώς και σε

οτιδήποτε άλλο είναι ξένο προς την ισλαμική πραγματικότητα. Αντιθέτως, στοχεύει

στην ενδυνάμωση της ισλαμικής θρησκευτικής και πολιτισμικής παράδοσης.

Διακρίνεται για το στενό του σύνδεσμο προς την ουσία και τον τρόπο άσκησης της

πολιτικής εξουσίας. Ως όπλο, χρησιμοποιεί τον ιερό πόλεμο, δηλαδή την Τζιχάντ, για

την υπεράσπιση της ισλαμικής παράδοσης αλλά και για την επέκταση της ισλαμικής

κυριαρχίας. Ο μουσουλμανικός φονταμενταλισμός είναι ιδαίτερα δυναμικός και

βίαιος και διαθέτει πολλά ανορθολογικά χαρακτηριστικά221 ενώ υπολογίζεται ως μια

219. https://www.impantokratoros.gr/96072F44.el.aspx

220. Βλ. Αποστόλου Β. Νικολαΐδη, Κοινωνιολογία της Θρησκείας, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2007,

σελ. 291.

221. Αποστόλου Β. Νικολαΐδη, Κοινωνιολογία της Θρησκείας, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2007, σελ.

292.

76

από τις σημαντικότερες πολιτικές και ιδεολογικές δυνάμεις στον κόσμο.222

Παραδείγμα ισλαμικής φονταμενταλιστικής οργανώσης αποτελούν οι Αδελφοί

Μουσουλμάνοι223 ενώ ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ισλαμικού

φονταμενταλισμού του 20ού αιώνα ήταν ο Ιρανός Αγιατολάχ Χομεϊνί.224

Ο ιουδαϊκός φονταμενταλισμός δεν χαρακτηρίζεται τόσο από την επιδίωξή

του για ακριβή προσήλωση στη Βίβλο όσο για την εμμονή του στη θρησκευτική

παράδοση και τη θρησκευτική πράξη.225 Ως φαινόμενο εντοπίζεται στις τάξεις των

ακτιβιστών Σιωνιστών καθώς και στους υπερορθόδοξους Εβραίους.226 Ο Σιωνισμός,

έχει χαρακτηριστεί από τους επικριτές του ως κίνημα με αποικιακό227 και ρατσιστικό

χαρακτήρα,228 ενώ οι υπερορθόδοξοι Εβραίοι κατηγορούνται ως σκοταδιστές,

εξτρεμιστές και αρνητές διαφόρων θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως π.χ. η ισότητα

των δύο φύλων.

Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα ασχοληθούμε ενδελεχώς με την ιστορική

εξέλιξη των παραπάνω κατηγοριών θρησκευτικού φονταμενταλισμού, καθώς θα μας

οδηγήσει σε μερικά ασφαλή συμπεράσματα για το σημερινό status του

φονταμενταλισμού ως παγκόσμιου φαινομένου.

222. http://www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=08/05/2011&s=shmeiwmatario-idewn&c=texnes

223. Βλ. Μαίρη Μπόση, Η διεθνής ασφάλεια στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο, εκδόσεις Ποιότητα,

2014, σελ. 129 και εξής, Davidson Lawrence, Islamic Fundamentalism Greenwood Press,

Westport,Conn., 1998, σελ 97–98.

224. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CE%BF%CF%85%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%AC%CF

%87_%CE%A7%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CF%8A%CE%BD%CE%AF

225. Αποστόλου Β. Νικολαΐδη, Κοινωνιολογία της Θρησκείας, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2007, σελ.

291.

226. https://www.britannica.com/topic/fundamentalism#ref883280

227. Για περισσότερα βλ. Shafir Gershon, Being Israeli: the dynamics of multiple citizenship,

Cambridge University Press, 2002, σελ. 37–38, Bareli Avi, Forgetting Europe: Perspectives on the

Debate about Zionism and Colonialism, in Israeli historical revisionism: from left to right, Psychology

Press, 2003, σελ. 99–116, Pappe Ilan, A history of modern Palestine: one land, two peoples, Cambridge

University Press, 2006, σελ. 72–121, Prior Michael, The Bible and colonialism: a moral critique,

Continuum International Publishing Group, 1997, σελ. 106–215 και Shafir Gershon, Zionism and

Colonialism, in The Israel/Palestinian Question, by Ilan Pappe, Psychology Press, 1999, σελ 72–85.

228. Το ίδιο με άνωθι.

77

Κεφάλαιο 3: Είδη Θρησκευτικού Φονταμενταλισμού: ένα

ιστορικό πλαίσιο

Ο φονταμενταλισμός είναι ένα φαινόμενο που υπάρχει και στις τρεις γνωστές

μονοθεϊστικές θρησκείες. Είναι η στενή και κατά γράμμα τήρηση των γραφών και

χαρακτηρίζεται από μια πολύ μεγάλη ακαμψία όσον αφορά το πώς διαβάζονται και

ερμηνεύονται οι νόμοι και οι κανόνες της συγκεκριμένης θρησκείας. Από

ψυχολογικής άποψης θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο φονταμενταλισμός φαίνεται να

έχει σαν στόχο το να αισθανθούν πιο ισχυρά, ανώτερα και έχοντα το δίκιο με το

μέρος τους, τα μέλη της εκάστοτε ομάδας, με το να προβάλλουν όλα τα αρνητικά και

επιθετικά χαρακτηριστικά στα άτομα που βρίσκονται έξω από την δική τους ομάδα.

Ο φονταμενταλισμός συνήθως αναπτύσσεται σε καταστάσεις όπου υπάρχει πολύ

μεγάλη κοινωνική αστάθεια και απελπισία και όπου ένας ακραίος και άκαμπτος

τρόπος λειτουργίας φαίνεται να δίνει μια αίσθηση σιγουριάς και ασφάλειας. Ένα

χαρακτηριστικό παράδειγμα της άκαμπτης και στενής ερμηνείας του θρησκευτικού

νόμου που λέει ≪ου φονεύσεις≫ είναι η εφαρμογή του από μια σέκτα στις Ινδίες που

λέγεται Jainism:229 ένας αυστηρός Jain θα χρησιμοποιήσει μια βούρτσα για να

σκουπίσει την καρέκλα στην οποία θα κάτσει για να μην λιώσει κατά λάθος κανένα

έντομο. Στο άλλο άκρο είναι η θεώρηση ότι επιτρέπεται να σκοτώσει κανείς εάν

πρόκειται να σκοτώσει ≪άπιστους≫ ή εχθρούς της συγκεκριμένης θρησκευτικής

ομάδας.

α) Ιουδαϊκός φονταμενταλισμός

Το περιεχόμενο των Εβραϊκών Γραφών είναι η εξιστόρηση της σχέσης των

Ισραηλιτών230 με τον Θεό όπως αποτυπώνεται στην ιστορία τους από την αρχή του

χρόνου έως την ανέγερση του Δεύτερου Ναού. Σύμφωνα με τον Ορθόδοξο Ιουδαϊσμό

και τους βαθιά θρησκευόμενους Εβραίους, ο βιβλικός πατριάρχης Αβραάμ ήταν ο

πρώτος Εβραίος. Η ραββινική φιλολογία αναφέρει ότι ήταν ο πρώτος από γενεάς του

Νώε που αποκήρυξε δημόσια την ειδωλολατρία και κήρυξε τον μονοθεϊσμό. Το

αποτέλεσμα ήταν η υπόσχεση του Θεού ότι θα αποκτούσε τέκνα231 και μέσω του

≪σπέρματός του θα ευλογούνταν όλα τα έθνη της γης≫.232 Πρωτότοκος του Αβραάμ

ήταν ο Ισμαήλ και δευτερότοκος ο Ισαάκ, για τον οποίο ο Θεός προσδιόρισε ότι θα

συνέχιζε το έργο του Αβραάμ και θα κληρονομούσε τη γη του Ισραήλ

-επονομαζόμενη τότε Χαναάν- μετά την εξορία και τη λύτρωσή του. Ο Θεός έστειλε

τον πατριάρχη Ιακώβ και τα παιδιά του στην Αίγυπτο, όπου μετά από πολλές γενεές

έγιναν σκλάβοι. Τότε ο Θεός έστειλε τον Μωυσή να απελευθερώσει τους Ισραηλίτες

από τη δουλεία. Μετά την Έξοδο από την Αίγυπτο, ο Θεός οδήγησε τους Ισραηλίτες

229. https://en.wikipedia.org/wiki/Jainism

230. Κλάδος των Εβραίων.

231. Γένεση 15:5.

232. Γένεση 22:15-18.

78

στο όρος Σινά όπου τους έδωσε την Τορά,233 για να καταλήξουν τελικά στη γη του

Ισραήλ. Η Τορά, (Γένεση, Έξοδος, Λευιτικό, Αριθμοί, και Δευτερονόμιο), που

δόθηκε στο όρος Σινά συνοψίστηκε στα πέντε αυτά βιβλία του Μωυσή (Πεντάτευχος)

και μαζί με τα βιβλία των προφητών, αποκαλείται Γραπτή Τορά. Οι λεπτομέρειες και

η ερμηνεία του νόμου, που ονομάζονται Προφορική Τορά ή προφορικός νόμος στον

Ιουδαϊσμό, ήταν αρχικά άγραφοι. Εξαιτίας, όμως, των διωγμών που υπέστησαν οι

Εβραίοι και του κινδύνου απώλειας μνήμης των λεπτομερειών, η ραββινική

παράδοση αναφέρει ότι αυτοί οι προφορικοί νόμοι καταγράφηκαν στη Μισνά, το

Ταλμούδ και άλλα ιερά βιβλία.234

Αν και ο μονοθεϊσμός και η Τορά είναι θεμελιώδεις παράμετροι του

Ραββινικού Ιουδαϊσμού, αρκετοί σχολιαστές της Βίβλου ισχυρίζονται πως ορισμένοι

στίχοι της Τορά υπονοούν ότι οι πρώτοι Ισραηλίτες αποδέχονταν την ύπαρξη και

άλλων θεών, θεωρώντας τον Θεό τους ως τον μόνο Δημιουργό, και τη λατρεία του

υποχρεωτική.235 Επομένως, η ισραηλιτική θρησκεία του Ιεχωβά που προηγήθηκε του

Ραββινικού Ιουδαϊσμού, έτσι όπως καταγράφηκε από τους προφήτες, απαιτούσε

μονολατρεία, την λατρεία και την αποκλειστική αφοσίωση στον μοναδικό Θεό.236

Από αυτή την άποψη, οι Εβραίοι κατά την ελληνιστική περίοδο θεώρησαν πως ο

Θεός τους ήταν ο μοναδικός Θεός (και συνεπώς Θεός όλων), και ότι το αρχείο της

αποκάλυψής Του (δηλ. η Τορά) περιείχε καθολικές αλήθειες. Μια στάση που

αντανακλά ιστορικά το αυξανόμενο ενδιαφέρον των Εθνικών237 για τον Ιουδαϊσμό και

το αυξανόμενο ενδιαφέρον των Εβραίων για την ελληνική φιλοσοφία και την

αναζήτησή της για εγκαθίδρυση καθολικών αληθειών που δυνητικά οδηγούσαν στην

ιδέα του μονοθεϊσμού, τουλάχιστον υπό την έννοια ότι ≪όλοι οι θεοί είναι Ένα≫.238

Οι Εβραϊκές Γραφές, τις οποίες υιοθέτησαν οι Χριστιανοί ως Παλαιά

Διαθήκη, είναι εξαιρετικά βίαιες. Οι εγκρίσεις βίας, μαζικής δολοφονίας, βιασμού και

λεηλασίας είναι δραματικές και διεξάγονται ≪κάτω από τις άμεσες εντολές του Θεού

για τη βελτίωση της θρησκείας του πιστού≫.239 Η ανησυχία του πράγματος είναι ότι

αυτό δίνει δικαιολόγηση σε όποιον ≪ακούει φωνές στο κεφάλι του≫ λέγοντάς του να

233. Τορά (Εβραϊκή γλώσσα: תו ה רה , δηλαδή ο Νόμος) ονομάζεται στον Ιουδαϊσμό ο Νόμος, οι

διδασκαλίες που έδωσε ο Μωυσής στους Εβραίους στην Πεντάτευχο (που και αυτή ονομάζεται

Τορά), αλλά και στις προφορικές παραδόσεις που αργότερα καταγράφηκαν στο Ταλμούδ και στο

Μιδρά που είναι μέρος του Εβραϊκού Νόμου. Η Πεντάτευχος ή και απλά Τορά, αναφέρεται ως Τορά

Σεμπιχτάβ ( תורה שבכתב , ≪Νόμος που έχει γραφεί≫), ενώ οι προφορικές παραδόσεις αναφέρονται

ως Τορά Σεμπέ‘αλ Πεχ ( תורה שבעל פה , ≪Νόμος που είναι προφορικός≫).

234. https://en.wikipedia.org/wiki/Rabbinic_Judaism#Written_and_oral_law

235. https://en.wikipedia.org/wiki/Rabbinic_Judaism

236. Το βιβλικό κείμενο που θεωρείται πυρήνας του Ιουδαϊσμού (περιγράφεται ως Σεμά Ισραέλ,

δηλαδή ≪Άκουσε Ισραήλ≫, από το Δευτερονόμιο 6:4:, απεικονίζει τη φανερή απροθυμία αυτού του

Θεού να αποδεχθεί τη λατρεία άλλων θεών, εκτός του ιδίου. Όπως ο Ιεχωβά περιγράφεται ως

πολεμικός θεός (≪ο Ιεχωβά των στρατευμάτων≫, για παράδειγμα στο 1 Σαμουήλ 1:3), η λατρεία θεών

της γονιμότητας όπως ο Βάαλ (ή Βααλίμ) υπήρξε ελκυστική για τους Ισραηλίτες αφότου

εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη γη τους.

237. Αρκετοί Έλληνες και Ρωμαίοι θεωρούσαν του Εβραίους ως ≪φιλοσοφικότατο≫ λαό εξαιτίας της

πίστης του σε έναν θεό που δεν απεικονιζόταν εικονογραφικά.

238. https://en.wikipedia.org/wiki/Judaism

79

δολοφονήσει για τη θρησκεία του που πραγματικά ≪πρέπει≫ να το κάνει. Πολλοί

Εβραίοι τρομοκράτες μέσα στα χρόνια ακολούθησαν αυτή τη γραμμή λογικής,

άλλωστε και για εκατοντάδες χρόνια η Ευρώπη έπεσε ≪θύμα≫ των -υποτιθέμενων-

χριστιανικών θεσμών που ≪αγκάλιασαν≫ και χρησιμοποίησαν με ζήλο όλες τις

εγκρίσεις βίας της Βίβλου.240

Για παράδειγμα, η Έξοδος δηλώνει ότι ο Θεός αγαπά τον πόλεμο,241 αλλά δεν

είναι μόνο οι εχθροί πολεμιστές που είναι ο στόχος. Η Έξοδος χρησιμοποιήθηκε

επίσης ως βάση για τη δολοφονία γυναικών που κατηγορούνται για όλα τα δειλά

προληπτικά πράγματα.242 Στο ίδιο βιβλίο, ο Θεός του Ισραήλ διέταξε το στρατό να

δολοφονήσει τους γιους, τους αδελφούς, τους φίλους και τους γείτονες και τότε είναι

ευλογημένοι γι’ αυτό.243 Το Δευτερονόμιο σε σχετικό χωρίο244 λέει στους Ισραηλίτες

να καταλάβουν τη μελλοντική τους γη και να εξοντώσουν τους αρχικούς κατοίκους

επειδή είναι άπιστοι: ≪δεν πρέπει να κάνεις συμβιβασμούς μαζί τους ή να τους δείξεις

κανέναν έλεος≫.245 Σε άλλο σημείο στο Δευτερονόμιο246 λέει ότι αν οι συγγενείς ή οι

φίλοι σας προσπαθούν να σας προσκυνήσουν στους άλλους θεούς, πρέπει να τους

σκοτώσετε ≪δίχως έλεος≫, μια πράξη που, ο Αβραάμ επιχειρεί στη Γένεση.247 Σε ένα

άλλο εξαιρετικά ενδιαφέρον χωρίο στην Εσθήρ, οι Ισραηλίτες σφαγιάζουν πάνω από

75.000 εχθρούς σε μια εσωτερική σύγκρουση στην περσική αυτοκρατορία,248 δεν

περιλαμβάνουν τις πολλές φορές που ο Θεός οδηγεί με δολοφονικό παράδειγμα.

Ωστόσο, υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ της κριτικής της πίστης μιας θρησκείας και

της επίθεσης των οπαδών της. Η άποψη ότι η Τορά περιέχει πάρα πολλές ανήθικες

και τερατώδεις πράξεις για να αντικατοπτρίζει ότι ένας καλός θεός μπορεί να μην

ευχαριστεί τους αυστηρούς Εβραίους, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι ένα επιχείρημα

που αξίζει συζήτησης.

Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να υπάρχουν, οι ιδέες όχι. Επειδή πρόκειται

για μια -ελαφρώς- πολύπλοκη υπόθεση για να χωριστούν οι άνθρωποι από τις

πεποιθήσεις, κάποιοι βρίσκουν την ευκαιρία να συγκαλύψουν τα παιχνίδια εξουσίας

ως αντιρατσισμό. Αυτό είναι που πολλοί αναφέρονται ως ≪φυλετική κάρτα≫,249 όπως

ο Heinrich Graetz.250 Ο ίδιος ο Graetz χρησιμοποίησε ≪φυλετική κάρτα≫ για να

239. http://www.holybooks.info/old_testament_violence.html

240. http://www.humanreligions.info/judaism_fundamentalism.html

241. Έξοδος 15: 3.

242. Έξοδος 22:18.

243. Έξοδος 32: 27-29.

244. Δευτερονόμιο 7: 1.

245. Το ίδιο με άνωθι.

246. Δευτερονόμιο 13: 6-9.

247. Γένεση 22: 1-18.

248. Εσθήρ 9: 12-16.

249. https://en.wikipedia.org/wiki/Race_card

250. https://en.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Graetz

80

προσπαθήσει να υπερασπιστεί τις φονταμενταλιστικές ιδέες. Με άλλα λόγια

χρησιμοποιεί μια συναισθηματική απάντηση για να προσπαθήσει και να καταπνίξει

την πνευματική κριτική. Μια τέτοια τεχνική είναι κοινή μεταξύ των

φονταμενταλιστών που συμμετέχουν σε δημόσιες συζητήσεις. Επομένως, στην

εβραϊκή θρησκεία ο φονταμενταλισμός εκφράζεται μέσα από την θεώρηση ότι οι

Εβραίοι είναι μια εκλεκτή ομάδα επιλεγμένη από τον Θεό. Σύμφωνα με την θεώρηση

αυτή ο Θεός έχει δώσει στους Εβραίους αναμφισβήτητα δικαιώματα πάνω στη γη του

Ισραήλ. Οι Παλαιστίνιοι ή Χαναανίτες έχουν τις εξής επιλογές: να φύγουν από την γη

του Ισραήλ, να αποδεχθούν την Εβραϊκή κυριαρχία ή να πολεμήσουν. Το

Ολοκαύτωμα θεωρείται μήνυμα του Θεού για να αφυπνιστούν οι Εβραίοι και να

πολεμήσουν για την επιβίωσή τους, ο Πόλεμος των έξι Ημερών σημαίνει ότι ο Θεός

τους έβγαλε από τον κίνδυνο, ενώ ο Πόλεμος του Γιομ Κιπούρ θεωρείται μια

παντοτινή νίκη εναντίον των Αράβων που αποδεικνύει ότι οι Εβραίοι δεν

δεσμεύονται από τους περιορισμούς και τους κανόνες που ισχύουν για τους άλλους,

≪κανονικούς≫ λαούς.

Σύμφωνα με μια μελέτη του πολιτικού επιστήμονα Noemi Gal-Or, μετά τη

δημιουργία του Ισραήλ, η εβραϊκή τρομοκρατία έχει εκτιμηθεί στο Ισραήλ ως ≪πολύ

λιγότερο σημαντική≫ από την αραβική τρομοκρατία.251 Διήρκεσε μερικά χρόνια κατά

τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 και κατευθυνόταν περισσότερο σε εσωτερικούς

ισραηλινο-εβραϊκούς στόχους και όχι στον ισραηλινό πληθυσμό των Αράβων.252

Τέτοιες περιπτώσεις ήταν το περίφημο Brit HaKanaim/Σύμφωνο των Ζηλωτών,

μια ριζοσπαστική θρησκευτική εβραϊκή οργάνωση, η οποία λειτούργησε στο Ισραήλ

μεταξύ του 1950 και του 1953, ενάντια στη γενικευμένη τάση της εκκοσμίκευσης στη

χώρα. Ο απώτερος στόχος του κινήματος ήταν να επιβάλει τον εβραϊκό θρησκευτικό

νόμο στο κράτος του Ισραήλ.253 Το γκρουπ του Βασιλείου του Ισραήλ ή Tzrifin

Underground, δραστηριοποιούνταν στο Ισραήλ τη δεκαετία του 1950. Η ομάδα

πραγματοποίησε επιθέσεις εναντίον των διπλωματικών εγκαταστάσεων της ΕΣΣΔ και

της Τσεχοσλοβακίας και ενίοτε επιτέθηκε στα ιορδανικά στρατεύματα που

στάθμευαν στα σύνορα στην Ιερουσαλήμ. Μέλη της ομάδας που πιάστηκαν

προσπαθώντας να βομβαρδίσουν το Ισραηλινό Υπουργείο Παιδείας τον Μάιο του

1953, περιγράφονται ως ενεργούντες λόγω της εκκοσμίκευσης των Εβραίων

μεταναστών της Βόρειας Αφρικής που είδαν ως ≪άμεση επίθεση στον τρόπο ζωής

των θρησκευόμενων Εβραίων και μια υπαρξιακή απειλή για την υπερορθόδοξη

κοινότητα στο Ισραήλ≫.254 Το Gush Emunim Underground (1979-1984)

σχηματίστηκε από μέλη του ισραηλινού πολιτικού κινήματος Gush Emunim και είναι

περισσότερο γνωστή για δύο πράξεις: α)για βομβιστικές επιθέσεις κατά των

δημάρχων των πόλεων της Δυτικής Όχθης στις 2 Ιουνίου 1980, και β)μια

251. Gal-or, Noemi (Editor). Tolerating Terrorism in the West: An International Survey. Routledge, May

29, 2015, σελ. 61–62.

252. Gal-or, Noemi (Editor). Tolerating Terrorism in the West: An International Survey. Routledge,

May 29, 2015, σελ. 61–62.

253. Pedahzur, Ami, and Arie Perliger (2009). “Jewish Terrorism in Israel.pg 33-37”, Columbia

University Press, (2009)

254. Pedahzur, Ami, and Arie Perliger (2009). “Jewish Terrorism in Israel.pg 33-37”, Columbia

University Press, (2009)

81

εγκαταλελειμμένη υπόθεση για να ανατινάξουν τα τζαμιά του Ναού.255 Το Keshet

(Kvutza Shelo Titpasher) (1981-1989) ήταν ένα αντι-Σιωνιστικό Haredi γκρουπ του

Τελ Αβίβ, που επικεντρώθηκε στην βομβιστική ιδιοκτησία χωρίς απώλειες ζωής. Ο

Yigal Marcus, διοικητής της Αστυνομίας του Τελ Αβίβ, τόνισε πως η ομάδα αυτή,

είναι μια συμμορία εγκληματιών, όχι μια τρομοκρατική ομάδα.256 Στη συνέχεια

υπήρχε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι τη δεκαετία του 1980, όταν εξετέθη το

Jewish Underground.257 Ο Εβραϊκός φονταμενταλισμός αναπόφευκτα έχει και την

βίαιη πλευρά του, αφενός με συχνές επιθέσεις και εχθροπραξίες εναντίον των

Παλαιστινίων στα κατεχόμενα που σπάνια φθάνουν στη δημοσιότητα, αλλά και με

κάποιες συγκεκριμένες και ευρύτερα γνωστές τρομοκρατικές ενέργειες όπως αυτή

του Baruch Goldstein που το 1994 επιτέθηκε σε ένα τζαμί στην Χεβρώνα την ώρα

της προσευχής και σκότωσε 29 Μουσουλμάνους και τραυμάτισε 150.258 Οι

φονταμενταλιστές Εβραίοι εξακολουθούν να αντιτίθενται στην ειρηνευτική

διαδικασία γιατί θα εκδιωχθούν από τους παράνομους εποικισμούς στα κατεχόμενα.

Φονταμενταλιστές υπάρχουν και έξω από το Ισραήλ, κυρίως στις ΗΠΑ με πιο γνωστή

την ομάδα των Lubavichers.259

Οι εβραϊκές φονταμενταλιστικές απόψεις έχουν σοβαρές επιπτώσεις στις

γυναίκες, των οποίων ο κύριος ρόλος θεωρείται πως είναι το να κάνουν παιδιά και να

μεταδώσουν τις αξίες της ομάδας στις μελλοντικές γενιές. Επίσης υπάρχει η θεώρηση

ότι είναι καθήκον των γυναικών να κάνουν πολλά παιδιά έτσι ώστε να αντιστρέψουν

το έργο του Χίτλερ ο οποίος εξαφάνισε 6 εκατομμύρια Εβραίων. Εάν οι επιλογές των

γυναικών ως προς την ζωή που θέλουν να ζήσουν ή ως προς τον τρόπο με τον οποίο

θέλουν να εκφράσουν την εβραϊκή τους ταυτότητα δεν συμπίπτει με αυτόν τον στόχο,

τότε θεωρείται ότι έχουν αποχωρήσει από την εβραϊκή θρησκεία. Η Lehava,

αναφέρεται ως μια ακραία θρησκευτική μειονότητα προσπαθώντας μέσω της

τρομοκρατίας να εφαρμόσει τις απόψεις της για το πώς πρέπει να μοιάζει η κοινωνία

γενικότερα. Τον Ιανουάριο του 2015, ο υπουργός Άμυνας Moshe Ya’alon

κατηγοριοποίησε τη Lehava ως τρομοκρατική οργάνωση.260 Ο Ya’alon αναφέρθηκε

ότι διέταξε την Υπηρεσία Ασφαλείας και Πληροφοριών, το Shin Bet261 και το

Υπουργείο Άμυνας να συγκεντρώσουν τα στοιχεία που απαιτούνται για να

αποδοθούν κατηγορίες. Η πρώην υπουργός Δικαιοσύνης Tzipi Livni δήλωσε ότι η

κίνηση του Ya’alon για να ονομάσει την Lehava ως μια τρομοκρατική οργάνωση θα

255. 255. For The Land and The Lord: The Evolution of Gush Emunim Archived 2008-12-01 at the Wayback

Machine., by Ian S. Lustick.

256. Critical essays on Israeli society, politics, and culture By Ian Lustick, Barry M. Rubin, Association

for Israel Studies, σελ. 71.

257. Gal-or, Noemi (Editor). Tolerating Terrorism in the West: An International Survey. Routledge,

σελ. 61–62.

258. https://en.wikipedia.org/wiki/Baruch_Goldstein

259. Από το όνομα του Ρωσικού χωριού Lubavich απ’ όπου ξεκίνησε το κίνημα αυτό.

260. “‘Report: Ya’alon moves to name anti-assimilation group Lehava a terrorist organization’ (4 Jan

2015) The Jerusalem Post” http://www.jpost.com/Israel-News/Report-Yaalon-looks-to-designate-antiassimilation-

group-Lehava-a-terrorist-organization-386649

261. https://en.wikipedia.org/wiki/Shin_Bet

82

έπρεπε να είχε γίνει μήνες πριν. ≪Αυτή η οργάνωση λειτουργεί με το μίσος, το

ρατσισμό και τον εθνικισμό, και στόχος της είναι να φέρει μέσα μας μια κλιμάκωση

της βίας≫, είπε.262 Ο Ισραηλινός ραβίνος Binyamin Lau, προειδοποίησε ότι: ≪η

Lehava θέλει να εφαρμόσει μια βασιλεία θρησκευτικού τρόμου≫.263 Τέλος, το

Sikrikim, μια ριζοσπαστική ομάδα υπερορθόδοξων Εβραίων βασισμένη κυρίως στις

υπερορθόδοξες ισραηλινές συνοικίες Meah Shearim στην Ιερουσαλήμ και στο Ramat

Beit Shemesh. Η αντι-σιωνιστική ομάδα θεωρείται ότι έχει περίπου 100 μέλη

ακτιβιστών.264 Κέρδισαν τη διεθνή προσοχή κυρίως για πράξεις βίας που διαπράττουν

κατά ορθόδοξων εβραϊκών θεσμών και ατόμων που δεν θα συμμορφωθούν με τα

αιτήματά τους.265

Οι Ορθόδοξοι Εβραίοι στο Ισραήλ έχουν αναλάβει να ≪αστυνομεύσουν≫ τις

πράξεις των άλλων σύμφωνα με τις δικές τους αυστηρές πεποιθήσεις, ανεξάρτητα

από το πόσο δευτερεύουσες είναι. Από την άποψη αυτή, είναι εύκολα συγκρίσιμοι με

τις πρακτικές της Σαουδικής Αραβίας και με κράτη όπως το Ιράν. Ευτυχώς στο

Ισραήλ υπάρχει ένα ισχυρό μετριοπαθές κίνημα που αντιτίθεται στον εξτρεμισμό.266

Μερικά παραδείγματα που δέχθηκαν έντονοι κριτική ήταν τα ακόλουθα: τα

επικριτικά σχόλια Υπερορθόδοξων Εβραίων για το ≪μη πρέπον≫ ντύσιμο νεαρών

μαθητών, κάτι που λογοκρίθηκε από τον Τύπο. Οι Υπερορθόδοξοι που

προσπαθούσαν για καιρό να διαχωρίσουν τους άνδρες από τις γυναίκες στην κοινωνία

(στα λεωφορεία, στα σχολεία), ωστόσο, έλαβαν μεγάλες διαμαρτυρίες εναντίον τους

από τους μετειοπαθείς Εβραίους. Εκατοντάδες Υπερορθόδοξοι Εβραίοι

συσπειρώθηκαν στους δρόμους για να υποστηρίξουν την πεποίθησή τους πως οι

άντρες οφείλουν να περπατούν στην αντίθετη πλευρά του δρόμου από τις γυναίκες

και τα παιδιά, αλλά οι αστυνομικές δυνάμεις συγκρούστηκαν μαζί τους μέχρι να

αποστασιοποιηθούν.267 Είναι σημαντικό πως περίπου το 10% των Ισραηλινών είναι

Υπερορθόδοξοι και αυτό αυξάνεται λόγω του μεγάλου οικογενειακού τους

μεγέθους.268

Σύμφωνα με τον ραββίνο Αθηνών Γκαμπριέλ Νεγρίν,269 σύσσωμη η παράδοση

των Ισραηλιτών (γραπτή και προφορική) οφείλει να καλύπτει όλες τις πτυχές του

σύγχρονου ιουδαϊκού βίου να κατανοεί τις ανάγκες των πιστών και να αγκαλιάζει τις

ανησυχίες τους, τις προκλήσεις των καιρών αλλά και την εξέλιξη/ανάπτυξη που

επιβάλλουν τα σοφά πλην πεπερασμένα ανθρώπινα επιτεύγματα. Ο Νόμος λοιπόν,

262. Livni: Ya’alon’s attempt to label Lahava a terrorist group comes too late Jerusalem Post, 4

January 2015.

263. www.kipa.co.il

264. Lidman, Melanie (20 September 2011). “Police arrest one of the leaders of Mea She’arim ‘mafia'”.

Jerusalem Post.

265. Maayan, Lubell (22 April 2011). “Religious zealots attack “immodest” Jerusalem shops”. Reuters

266. BBC News (2011 Dec 27) Eleven o’clock news on BBC News 24.

267. BBC News (2011 Dec 27) Eleven o’clock news on BBC News 24.

268. https://www.jpost.com/Magazine/Between-worlds-533476

269. https://www.huffingtonpost.gr/2016/12/30/koinonia-life-sinomilontas-me-tis-thriskeies-stinellada-

a_n_13880444.html

83

δεν έχει ρόλο περιοριστικό τουναντίον υποχρεούται να δίνει νόημα στη ζωή μας και

να την εμπλουτίζει τονίζοντας τη Θεία ευλογία σε κάθε μας πράξη, όπως είναι

γραμμένο ≪[…] ἔκλεξαι τὴν ζωὴν […]≫.270 Αυτό βέβαια δεν επισύρει την αλλαγή ή

τροποποίηση του Νομου και της παράδοσης (πράγμα αδύνατον). Απλά, την προσαρμογή

τους, διατηρώντας όμως πάντα την θεόπνευστη βάση τους αναλλοίωτη. Με άλλα λόγια:

≪Οτι ἡ ἐντολὴ αὕτη, ἣν ἐγὼ ἐντέλλομαί σοι σήμερον, οὐχ ὑπέρογκός ἐστιν οὐδὲ μακρὰν

ἀπὸ σοῦ ἐστιν. Οὐκ ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω ἐστὶ […]≫.271

Ωστόσο το ερώτημα που φυσικά μας απασχολεί είναι, πως η θρησκευτική

πίστη μπορεί να εκπέσει σε φονταμενταλισμό και να γεννήσει βία; Ποια είναι η

στάση των Εκκλησιών/θρησκειών και των θρησκευτικών ηγετών; Η απάντηση στην

ερώτηση αυτή βρίσκεται στην ίδια την Ελληνική γλώσσα. Σε αυτήν υπάρχει σαφής

διαχωρισμός μεταξύ του πιστού ο οποίος θρησκεύεται και του θρησκόληπτου. Αυτός

που κατανοεί, ενστερνίζεται και διάγει τον βίο του σύμφωνα τα ενάρετα διδάγματα

της πίστης στον έναν και μοναδικό Θεό, απαρνείται κάθε είδους ακραίας σκέψης και

απεχθάνεται κάθε πράξη που μετά βίας διαταράσσει την ισορροπία κι αρμονία της

πλάσης. Η Ιουδαϊκή διδασκαλία καθοδηγώντας τους πιστούς και πιο συγκεκριμένα

τους Ιερουργούς αναφέρει: ≪[…] Εσo εκ των μαθητων του Ααρων (του Αρχιερέα),

αγαπων ειρηνην και επιδιωκων ειρηνην, αγάπων τους συνανθρωπους σου και

πλησιάζων αυτούς εις τον Νόμον.≫.272 Επιπλέον, υπάρχουν άτομα ή ομάδες πληθυσμού

που ο ιουδαϊσμός τα ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους πιστούς, θεωρεί a priori

αμαρτωλά ή κατώτερα; Σύμφωνα με τον ραββίνο Νεγρίν: ≪Καὶ εἶπεν ὁ Θεός·

ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν […]≫.273 Τον κάθε

άνθρωπο εποίησε ο Κύριος κατ‘ εικόνα Του και καθ’ ομοίωσιν Του, χωρίς καμία

εξαίρεση. Όλοι είμαστε υπόλογοι του Κυρίου και κρινόμαστε από αυτόν. Με άλλα

λόγια, καλούμαστε να υπηρετήσουμε διαφορετικούς ρόλους και οφείλουμε να

εκπληρώσουμε διαφορετικές αποστολές, αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν μας

ξεχωρίζει κάνοντας μας καλύτερους ή χειρότερους, ανώτερους ή κατώτερους.

Το Ισραήλ ως προς το πολίτευμα, είναι ένα κράτος που κυβερνάται από

θεοκρατικούς νόμους,274 οριοθετεί με τρομακτικά -κατα πολλούς- αναχρονιστικούς

νόμους275 ποιος είναι Εβραίος και ποιος όχι, επιβάλλει ολοκληρωτικές απαγορεύσεις

στο δημόσιο και τον πολιτιστικό τομέα και διατηρεί σε κατάσταση συνεχούς

αιχμαλωσίας το μέρος του αυτόχθονα, μη εβραϊκού πληθυσμού, που βρέθηκε εντός

των συνόρων του. Αυτή η πολιτική δικαιολογείται από τους θρησκευτικούς

φονταμενταλιστές στο όνομα και για χάρη του Μεσσία. Μετά την ίδρυση του

σύγχρονου κράτους του Ισραήλ στα 1949 από τον David Ben-Gurion,276 οι ορθόδοξοι

Εβραίοι δεν έπαψαν να επιδιώκουν την ολοκληρωτική προσήλωση της πολιτικής

270. Δευτερονόμιο 30:19.

271. Δευτερονόμιο 30:11-12.

272. Κεφαλαια Πατερων 1:12.

273. Γένεσις 1:26.

274. https://en.wikipedia.org/wiki/Israel#Government_and_politics

275. https://en.wikipedia.org/wiki/Criticism_of_the_Israeli_government

84

εξουσίας στις αρχές της ιουδαϊκής θρησκείας. Παρόλο που επίσημα το κράτος του

Ισραήλ δεσμεύεται να τηρεί ίσες αποστάσεις απ’ όλες τις θρησκείες, αποδεχόμενο

την εκκοσμικευμένη ταυτότητα που έχουν όλα τα σύγχρονα δυτικά κράτη, στην

πραγματικότητα τις περισσότερες φορές μεροληπτεί υπέρ των φανατικών. Κατά τη

διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας του Ισραήλ το 1948, μία ομάδα από

ορθόδοξους ραβίνους επισκέφτηκαν τον τότε πρωθυπουργό David Ben-Gurion,

ζητώντας του να απαλλαγούν από την θητεία στον Στρατό, αφού επρόκειτο για

νεαρούς Ορθόδοξους Εβραίους που σπούδαζαν σε ιερατικές σχολές (Yeshiva). Το

επιχείρημά τους ήταν ότι ο Χίτλερ κατέστρεψε το δίκτυο των ευρωπαϊκών ιερατικών

σχολών, τις Εβραϊκές σπουδές και μαζί με αυτές την δυνατότητα να βγαίνουν

μορφωμένοι ραβίνοι και μεγάλοι διανοητές του Ταλμούδ για να συνεισφέρουν στο

νέο εβραϊκό κράτος, καθώς και ότι οι ορθόδοξοι εβραίοι θα ανελάμβαναν την ευθύνη

να ξαναφτιάξουν αυτό που καταστράφηκε.277 Ο Ben-Gurion, παρόλο που δεν τον

ενδιέφερε η θρησκεία, δέχτηκε το επιχείρημα και συμφώνησε να απαλλάσσονται 400

μαθητές ≪εκ των πλέον διακεκριμένων≫ τους οποίους θα όριζε κάθε σχολή, κάθε

χρόνο. Σύμφωνα με τον Ζαν Κοέν, η πραγματική αιτία που οι ορθόδοξοι ήθελαν την

απαλλαγή ήταν η μη αφομοίωση της ορθόδοξης κοινότητας από τους κοσμικούς.278

Το 2001, ο αριθμός των ορθοδόξων με απαλλαγή είχε φτάσει τους 7.000

ετησίως από τους 400 της αρχικής συμφωνίας, ενώ παράλληλα ο ορθόδοξος

πληθυσμός279 έφτασε τους 306.000 έναντι 30.000, το 1948. Έναν χρόνο αργότερα, η

κυβέρνηση κατάλαβε πως δεν θα μπορούσε να επιδοτεί εσαεί τους άνεργους

ορθόδοξους και πέρασε νόμο με τον οποίο οι ορθόδοξοι μετά τα 23 και υπό την

προϋπόθεση ότι θα υπηρετούσαν μειωμένη στρατιωτική θητεία θα μπορούσαν να

δουλέψουν. Ο νόμος προσεβλήθη στο ΣτΕ του Ισραήλ, το οποίο και τον απέρριψε (ο

νόμος του Ταλ).280 Το 2012, ο βουλευτής Yohanan Plesner281 ετέθη επικεφαλής μίας

επιτροπής, η οποία εισηγήθη έναν νόμο που έλεγε ότι όλοι θα υπηρετούσαν κανονικά

την θητεία τους στον Στρατό ή την αστυνομία ή θα έκαναν πολιτική θητεία και μετά

θα πήγαιναν για δουλειά. Το 2014, από τους 8.000 που κλήθηκαν αν υπηρετήσουν

στρατεύτηκαν μόλις 2.400 και αυτό θεωρείται ρεκόρ. Ο λόγος που μόλις το 30%

στρατεύεται οφείλεται κατά μεγάλο ποσοστό στους ραβίνους που όχι μόνο

απαγορεύουν την στράτευση, αλλά τους αφορίζουν και τους επιτίθενται εάν δουν

κάποιον ορθόδοξο εν στολή. Από την άλλη πλευρά, ο Στρατός έχει κάνει ότι είναι

δυνατόν για να μπορέσει να ικανοποιήσει τις θρησκευτικές τους ανάγκες και να

εκμεταλλευτεί τα προσόντα του καθενός. Σήμερα, υπηρετούν στον Στρατό κάτι

περισσότερο από 5.000 ορθόδοξοι σε διάφορες θέσεις μάχιμες και μη και σε

διάφορους βαθμούς. Το μεγαλύτερο κέρδος από την εισδοχή των ορθοδόξων στην

276. https://en.wikipedia.org/wiki/David_Ben-Gurion

277. http://www.cohen.gr/new/articles/jean-cohen-articles/4054-2016-02-03-07-11-44

278. Βλ. http://www.cohen.gr/new/articles/jean-cohen-articles/4054-2016-02-03-07-11-44

279. Υπάρχουν πολύ τρόποι με τον οποίον η Στατιστική Υπηρεσία μετράει τους ορθόδοξους. Για αυτό

το άρθρο χρησιμοποιήθηκε η ≪κατά δήλωση του ατόμου≫ μέθοδος.

280. Ο Tzvi Tal ήταν αεροπαγίτης.

281. https://en.wikipedia.org/wiki/Yohanan_Plesner

85

στρατιωτική θητεία το έχει το ίδιο το Ισραήλ ως σύνολο, διότι αρχίζει και

εκμεταλλεύεται το ταλέντο μιας μεγάλης και μορφωμένης δεξαμενής που δεν

μπορούσε μέχρι τώρα να χρησιμοποιήσει.282

β) Χριστιανικός φονταμενταλισμός

Κατά τη χριστιανική διδασκαλία ο άνθρωπος υφίσταται σε σχέση με τον Θεό,

υπάρχει αφού υπάρχει ο Ίδιος. Η ολοκλήρωσή του ως προσώπου πραγματοποιείται με

την ανύψωσή του στο αρχέτυπο. Χωρίς την ανύψωσή του μένει φυλακισμένος στον

χώρο και στον χρόνο. Υπάρχει στη φθορά και στο θάνατο. Η ανύψωση αυτή

ματαιώθηκε με την υποταγή του στην αμαρτία και τον θάνατο. Η πραγμάτωσή της

προσφέρεται ως δωρεά του Χριστού, στο πρόσωπο του οποίου φανερώνεται ο

αληθινός άνθρωπος. Ο φονταμενταλισμός δεν δέχεται ότι η αλήθεια είναι προσωπική.

Προβάλλει αισθητές βεβαιότητες, λογικά σχήματα, θεσμικά κατασκευάσματα και

ηθικούς αφορισμούς. Οι αντικειμενικές βεβαιότητες στηρίζουν την προσωπική του

ανασφάλεια. Η ιστορία του φονταμενταλισμού είναι η ιστορία της εναγώνιας

προσπάθειας του ανθρώπου να καλύψει το εσωτερικό του κενό με αντικειμενικές

βεβαιότητες. Σε περιόδους κρίσης η καταφυγή σε αντικειμενοποιήσεις της παράδοσης

είναι πάντοτε η ευκολότερη λύση. Μ’ αυτόν τον τρόπο η αλήθεια της πίστης

νεκρώνεται, ενώ οι τύποι αποθεώνονται και αντικειμενοποιούνται. Ο θρησκευτικός

φονταμενταλισμός αποδεικνύεται συνήθως τόσο πιο σκληρός, όσο πιο μεγάλη είναι η

βεβαιότητα για την παράδοση που προασπίζεται. Στην περίπτωση αυτή η παράδοση

δεν εκλαμβάνεται ως τρόπος ζωής, αλλά ως αντικειμενικό γράμμα. Στην

πραγματικότητα δεν πρόκειται για την παράδοση αλλά για έναν επιθετικό

συντηρητισμό.283 Ωστόσο, -όπως θα δούμε παρακάτω στις σελίδες που ακολουθούν- ο

χριστιανικός φονταμενταλισμός συνδέθηκε έντονα με τον Προτεσταντισμό. Αν και με

την εκκοσμίκευση αμβλύνθηκε, υπάρχουν και σήμερα παραφυάδες με ζηλωτικό

πνεύμα και απόλυτες διεκδικήσεις. Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι από τη φύση της

απόλυτη. Είναι ριζοσπαστική και γι’ αυτό δεν είναι φονταμενταλιστική. Ο ζήλος του

Θεού βρίσκεται στην καρδιά της, συμβαδίζει με τη θεογνωσία και την κοινωνία με

τον Θεό. Ο κίνδυνος του φονταμενταλισμού στην Ορθοδοξία προέρχεται συνήθως

από τα λαϊκά στρώματα.284

282. Σύμφωνα με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία του Ισραήλ, όπως αναφέρεται στη σελίδα Arutz

Sheva που είναι θρησκευόμενος ραδιοφωνικός σταθμός, το 2015 οι ορθόδοξοι Εβραίοι που μπήκαν

στην αγορά εργασίας ξεπέρασαν το φράγμα του 50%. Όσον αφορά τις ορθόδοξες γυναίκες το

ποσοστό των εργαζομένων σκαρφάλωσε από το 51% στο 73% πλησιάζοντας έτσι τον εθνικό μέσο

όρο των εργαζομένων γυναικών που είναι 80%. Ήδη πολλές yeshivot προετοιμάζουν στους μαθητές

τους για το ακαδημαϊκό απολυτήριο προκειμένου να μπούνε σε πανεπιστήμια. Σήμερα υπάρχουν

πάρα πολύ ορθόδοξοι που ασχολούνται με την ιατρική δικηγορία και υψηλή τεχνολογία. Βλ.

http://www.cohen.gr/new/articles/jean-cohen-articles/4054-2016-02-03-07-11-44

283. https://openclass.teiwm.gr/modules/document/file.php/PS101/%CE%95%CE%BD%CF%8C%CF

%84%CE%B7%CF%84%CE%B1%2024%20%CE%9F%20%CE%9A%CE%99%CE%9D%CE%94%CE%A5%CE

%9D%CE%9F%CE%A3%20%CE%A4%CE%9F%CE%A5%20%CE%A6%CE%9F%CE%9D%CE%A4%CE

%91%CE%9C%CE%95%CE%9D%CE%A4%CE%91%CE%9B%CE%99%CE%A3%CE%9C%CE%9F%CE

%A5%20%2813%29.pdf

284. Το ίδιο με άνωθι.

86

Στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ο κίνδυνος του φονταμενταλισμού προέρχεται

από την κορυφή της εκκλησιαστικής ηγεσίας. Το παπικό πρωτείο285 προβάλλει ως

επιστέγασμά του και ο παπικός φονταμενταλισμός, που κινείται σε επίπεδα κορυφής

έχει ευρύτερες επιπτώσεις, όπως την απουσία της εμπειρικής θεολογίας, την

τυποποίηση της πνευματικής ζωής, τη συρρίκνωση της εκκλησιαστικής παράδοσης

στο παπικό πρωτείο, την αναγωγή της Εκκλησιολογίας στην παπική εξουσία.286 Ο

ορθόδοξος γίνεται φονταμενταλιστής όταν βλέπει τις ρίζες του στο επίπεδο του

κτιστού. Τότε δεν ≪τρέφεται≫ από την ουσιαστικά πραγματική πηγή της Εκκλησίας,

που είναι η προσωπική κοινωνία με τον άκτιστο Θεό, με αποτέλεσμα, να χάνεται

κάθε πιθανότητα για οποιαδήποτε κοινωνία αγάπης και ελευθερίας. Η πίστη στον

προσωπικό Θεό της αγάπης και της ελευθερίας είναι ασυμβίβαστη με τον φανατισμό,

τη μισαλλοδοξία και τελικά με τον φονταμενταλισμό. Τελικά δεν θα ήταν ακραίο να

υποστηριχθεί ότι ο χριστιανικός φονταμενταλισμός αποτελεί: 1) διαστροφή της

χριστιανικής αλήθειας, 2) ειδωλοποίηση του χριστιανισμού και 3) άρνηση της

αλήθειας του Ευαγγελίου.287

Εντός της Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι διάφορες αιρέσεις που παρουσιάστηκαν

κατά καιρούς, θεωρούνται ≪η μεγάλη πληγή της≫. Στις επόμενες γραμμές,

επιλέχθηκαν να παρουσιαστούν συντόμως οι βασικότερες και σημαντικότερες εξ

αυτών: 1) Ο Αρειανισμός αναφέρεται στις θεολογικές θέσεις που έγιναν ευρέως

γνωστές από το θεολόγο και πρωτοπρεσβύτερο Άρειο (250-336), ο οποίος έζησε και

δίδαξε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις αρχές του 4ου αιώνα. Η πιο

αμφιλεγόμενη πτυχή των διδασκαλιών του Άρειου αφορούσε τη σχέση μεταξύ του

Θεού Πατέρα και του προσώπου του Ιησού Χριστού με σημαντικές τριαδικές

προεκτάσεις. Ο αρειανισμός θεωρείται, απ’ το μεγαλύτερο τμήμα του Χριστιανισμού,

μια από τις τρεις πιο σημαντικές αιρέσεις, μαζί με τον Νεστοριανισμό και τον

Μονοφυσιτισμό. Οι θέσεις που προάσπισε ο Άρειος τόνιζαν ότι ο Ιησούς ήταν

δημιούργημα και όχι υπόσταση του Θεού.288 Η διδασκαλία αυτή βρήκε ιδιαίτερη

απήχηση μεταξύ των υπηκόων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας αλλά και σε όλα τα

γερμανικά φύλα, με εξαίρεση τους Φράγκους. Οι θέσεις αυτές καταδικάστηκαν

285. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%80%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CF%80%CF

%81%CF%89%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%BF

286. Ο όρος ουνία ή ουνιτισμός στην ελληνική γλώσσα (εκ του λατινικού όρου unio = ένωση)

συνδέεται νοηματικά με ό,τι το 1596 έλαβε στην Πολωνία επίσημα το όνομα Unia (σλαβ. unija), που

χρησιμοποιήθηκε έκτοτε για να χαρακτηρισθεί η ενωτική κίνηση ανατολικών ορθοδόξων Εκκλησιών

με τον Πάπα.

287. https://openclass.teiwm.gr/modules/document/file.php/PS101/%CE%95%CE%BD%CF%8C%CF

%84%CE%B7%CF%84%CE%B1%2024%20%CE%9F%20%CE%9A%CE%99%CE%9D%CE%94%CE%A5%CE

%9D%CE%9F%CE%A3%20%CE%A4%CE%9F%CE%A5%20%CE%A6%CE%9F%CE%9D%CE%A4%CE

%91%CE%9C%CE%95%CE%9D%CE%A4%CE%91%CE%9B%CE%99%CE%A3%CE%9C%CE%9F%CE

%A5%20%2813%29.pdf

288. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 40-43.

87

τελικά στο πρόσωπο του Αρείου από την Πρώτη Σύνοδο της Νίκαιας το 325 αλλά και

από την Πρώτη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 381.289

2) Ο Νεστοριανισμός περιγράφει το δόγμα σύμφωνα με το οποίο ο Ιησούς

Χριστός υπήρξε ως δύο πρόσωπα, ο άνθρωπος Ιησούς και ο θεϊκός Γιος του Θεού ή

Λόγος, και όχι ως ενιαίο πρόσωπο. Αυτό το δόγμα έχει ταυτιστεί με τον Πατριάρχη

Κωνσταντινούπολης Νεστόριο (386-451), ο οποίος υπήρξε μαθητής του Θεόδωρου

Μοψουεστίας. Αυτή η θεολογική θέση αναφορικά με τον Χριστό καταδικάστηκε στη

Σύνοδο της Εφέσου το 431 και η σφοδρή αντιπαράθεση σχετικά με το ζήτημα αυτό

οδήγησε στο Νεστοριανικό σχίσμα, κατά το οποίο διασπάστηκε η Ασσυριακή

Εκκλησία της Ανατολής από τη Βυζαντινή Εκκλησία. Όμως, ούτε η Σύνοδος της

Εφέσου δεν διευθέτησε το ζήτημα καθώς σύντομα υπήρξε και πάλι διάσπαση όσον

αφορά το αν ο Χριστός είχε μία ή δύο φύσεις, γεγονός που οδήγησε στο Χαλκηδόνειο

σχίσμα. Η Ασσυριακή Εκκλησία της Ανατολής αρνήθηκε να διακόψει την

υποστήριξή της προς τον Νεστόριο και να τον αποκηρύξει ως αιρετικό, και συνεχίζει

να αποκαλείται ≪Νεστοριανή≫ στη Δύση ώστε να διακρίνεται από τις υπόλοιπες

Ανατολικές εκκλησίες. Όπως αναφέραμε παραπάνω, ο Νεστοριανισμός προέκυψε

κατά τον 5ο αιώνα από τις προσπάθειες που καταβάλλονταν να εξηγηθεί λογικά και

να γίνει κατανοητή η ενσάρκωση του θεϊκού Λόγου, του δεύτερου προσώπου της

Αγίας Τριάδας ως άνθρωπος Ιησούς Χριστός. Σύμφωνα με τις θέσεις του δόγματος

αυτού, η ανθρώπινη και η θεϊκή υπόσταση του Χριστού είναι ξεχωριστές και

υπάρχουν δύο πρόσωπα, ο άνθρωπος Ιησούς Χριστός και ο θεϊκός Λόγος, ο οποίος

ενανθρωπίστηκε. Κατά συνέπεια, οι υποστηρικτές των θέσεων που αποδόθηκαν στον

Νεστόριο απέρριψαν τη χρήση όρων του τύπου ≪ο Θεός υπέφερε≫ ή≪ο Θεό .

σταυρώθηκε≫, διότι η ανθρώπινη φύση του Ιησού Χριστού που υπέφερε είναι

ξεχωριστή από τη θεϊκή φύση του. Παρόμοια, απέρριπταν τον όρο ≪Θεοτόκος≫ (που

σημαίνει ≪η τίκτουσα τον Θεό≫ ή ≪η μητέρα του Θεού≫) ως τίτλο της Παρθένου

Μαρίας και χρησιμοποιούσαν αντ‘ αυτής τον τίτλο ≪Χριστοτόκος≫ (που σημαίνει ≪η

τίκτουσα τον Χριστού≫ ή ≪η μητέρα του Χριστού≫), διότι κατά την άποψή τους η

Μαρία γέννησε μόνο τον ανθρώπινο Ιησού και όχι τον θεϊκό.290 H θρησκευτική

πολιτική του Θεοδοσίου Β‘ δημιούργησε σημαντικές θεολογικές έριδες που

προκάλεσαν ταραχές στον κλήρο. Μια από αυτές αποτελούσε η σχέση θείας και

ανθρώπινης φύσης του Ιησού. Μια ομάδα υποστήριζε την άποψη των δύο χωριστών

φύσεων του Ιησού και μια άλλη την άρρηκτη σχέση των δύο φύσεων, θεϊκής και

ανθρώπινης. Υπέρμαχοι των δύο απόψεων υπήρξαν ο πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως Νεστόριος, εκπρόσωπος της σχολής της Αντιόχειας, και ο

πατριάρχης Αλεξάνδρειας Κύριλλος.291 Αν και ο αυτοκράτορας υποστήριξε τη θέση

του Νεστόριου στη Σύνοδο της Εφέσου το 431, το σχετικό δόγμα καταδικάστηκε ως

αίρεση από τη σύνοδο αυτή, η οποία διακήρυξε τον Ιησού ≪Θεόν τέλειον και

289. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 44-102.

290. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 74.

291. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 162-174.

88

άνθρωπον τέλειον≫.292 Οι Νεστοριανοί καταδιωκόμενοι από τους Ορθόδοξους,

κατέφυγαν στην Περσία, όπου ίδρυσαν Εκκλησία. Το 498 αποσχίστηκε η νεστοριανή

Περσική Εκκλησία από την ορθόδοξη και επεκτάθηκε στην Συρία, την Αραβία, την

Αίγυπτο, τις Ινδίες και την Κίνα. Οι Νεστοριανοί διακρίθηκαν σε όλους τους τομείς

της επιστήμης και δημιούργησαν αξιόλογα πνευματικά κέντρα σε διάφορες πόλεις.

Επί Ταμερλάνου, διώχτηκαν και περιορίστηκαν στο Κουρδιστάν. Το 1898

αποπειράθηκε επανένωση μεταξύ Νεστοριανών και Ορθόδοξων. Μετά τους δυο

παγκόσμιους πολέμους οι Νεστοριανοί περιορίστηκαν στο ελάχιστο. Οι σύγχρονοι

Νεστοριανοί προτιμούν να αποκαλούνται Ασσύριοι, ενώ το επίσημο όνομα της

εκκλησίας τους είναι Αγία Αποστολική Καθολική Ασσυριακή Εκκλησία της

Ανατολής, ή, εν συντομία, Εκκλησία της Ανατολής ή Ασσυριακή Εκκλησία.293

3) Ως Μονοφυσιτισμός ή Ευτυχιανισμός ονομάζεται ένα χριστιανικό δόγμα,

κατά το οποίο η θεία φύση του Χριστού θεωρείται κυρίαρχη επί της ανθρώπινης. Οι

μονοφυσιτιστές, όπως αποκαλούνται, θεωρούν πως η θεία φύση του Χριστού

απορρόφησε την ανθρώπινη και την εξαφάνισε.294 Ο Μονοφυσιτισμός που βρισκόταν

στον αντίποδα τού Νεστοριανισμού, επηρεαζόταν αισθητά από τις διαρχικές

αντιλήψεις (πνεύμα-ύλη) τού Νεοπλατωνισμού και από τις ιδιαίτερες χριστολογικές

τάσεις της αρχαίας Αλεξανδρινής Σχολής. Οι ιδέες του είχαν συγγένεια προς τα

διδάγματα τού Απολλιναρισμού. Εμφανίστηκε τον 5ο αιώνα και ιδρυτής του είναι ο

Ευτυχής (γι’ αυτό λέγεται και ευτυχιανισμός). Η θεωρία του μονοφυσιτισμού

υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη φύση του Χριστού απορροφήθηκε από τη θεία φύση ως

≪σταγόνα μέλιτος στον ωκεανό≫. Καταδικάστηκε από την Δ’ Οικουμενική Σύνοδο

της Χαλκηδόνας το 451 μ.Χ και την Ε΄ Οικουμενική Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης

το 553 μ.Χ. όπου και διατυπώθηκε το ορθόδοξο δόγμα, σύμφωνα με το οποίο ο

Ιησούς υπάρχει σε ένα μόνο πρόσωπο και με δύο φύσεις, την ανθρώπινη και τη θεία,

≪ενωμένες και μη συγχεόμενες≫.295 Εξαπλώθηκε κυρίως στις ανατολικές επαρχίες του

Βυζαντινού Κράτους, δηλαδή στην Συρία, την Παλαιστίνη, την Μεσοποταμία και την

Αίγυπτο. Για να μπορέσουν να απαλλαγούν από την σκληρή στάση που επέδειξε ο

Ιουστινιανός και οι κατοπινοί αυτοκράτορες εναντίον τους, αναγκάστηκαν να

αποδεχτούν την κυριαρχία των Αράβων. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο

Πατριάρχης Σέργιος, θέλησαν να συγκρατήσουν τους μονοφυσίτες με θεολογικές

εκφράσεις ηπιότερες από εκείνες των προκατόχων τους, με αποτέλεσμα τον

μονοθελητισμό, του οποίου εισηγητής και υποστηρικτής υπήρξε ο πατριάρχης

292. ≪Ομολογούμεν τοιγαρούν τον Κύριον ημών Ιησούν Χριστόν, τον Υιόν του Θεού τον μονογενή,

Θεόν τέλειον και άνθρωπον τέλειον εκ ψυχής λογικής και σώματος・ ομοούσιον τω Πατρί τον αυτόν

κατά την θεότητα, και ομοούσιον ημίν κατά την ανθρωπότητα. Δύο γαρ φύσεων ένωσις γέγονεν・ δι‘

ο ένα Χριστόν, ένα υιόν, ένα κύριον ομολογούμεν≫. (Γ‘ Οικουμ.Σύνοδος, Έκθεσις Πίστεως των

Διαλλαγών).

293. Sebastian Brock, The “Nestorian” Church: a lamentable misnomer, Bulletin of the John Rylands

University Library of Manchester 78/3 (1996) σελ.. 23-35, Pontificium Institutum Orientalium

Studiorum, Orientalia Christiana Periodica, 1999, Τόμ. 65, H. L. Murre-van den Berg, ≪The American

Board and the Eastern Churches: the ‘Nestorian Mission’ (1844-1846)≫, σελ. 117.

294. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 200-337.

295. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 200-337.

89

Σέργιος.296 Ο μονοφυσιτισμός δεν είναι ένα ενιαίο ρεύμα, αλλά περικλείει διάφορες

τάσεις και εξακολουθεί να υφίσταται μέχρι σήμερα.

4) Ως Απολιναρισμός αποκαλείται αίρεση του 4ου αιώνα, η οποία στην

προσπάθεια αντιμετώπισης του αρειανισμού ισχυριζόταν πως η ανθρώπινη φύση του

Ιησού Χριστού δεν περιείχε σα συστατικό της ψυχής το λογικό μέρος, κατά το

πλατωνικό τριμερές (λογικό, θυμικό, επιθυμητικό), αλλά τη θέση του είχε λάβει ο

Θεός Λόγος.297 Ιδρυτής της υπήρξε ο Απολινάριος, ο επίσκοπος Λαοδικείας, ο οποίος

είχε καταπολεμήσει με σφοδρότητα τον αρειανισμό. Τελικά η διδασκαλία του

καταδικάστηκε από την Β΄ Οικουμενική Σύνοδο,298 καθώς κρίθηκε ότι με τις

θεολογικές του προτάσεις αλλοίωνε το σωτηριολογικό γεγονός της ανθρώπινης

ύπαρξης.

5) Οι Βογόμιλοι, ήταν χριστιανική κοινότητα η οποία άνθισε στα Βαλκάνια

την περίοδο μεταξύ του 10ου αιώνα και του 15ου αιώνα. Εμφανίστηκε στη

Βουλγαρία γύρω στο 950 και ενσωμάτωσε κάποια νεομανιχαϊστικά και παυλικιανικά

στοιχεία. Η θρησκευτική κίνηση εμφανίστηκε αρχικά στην Αρμενία και τη Μικρά

Ασία, και δέχτηκε αργότερα σλαβονικές επιδράσεις που αποσκοπούσαν στη

μεταρρύθμιση της προσφάτως ιδρυθείσας Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Πέρα

από την επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τα Βαλκάνια (Βουλγαρία,

Βοσνία, Σερβία), το βογομιλικό κίνημα επεκτάθηκε μέχρι την Ιταλία, τη Ρηνανία

(Γερμανία) και τη Γαλλία. Το θρησκευτικό αυτό κίνημα περιγράφεται και ως

Βογομιλισμός. Η ονομασία ≪Βογόμιλοι≫ κατά μία εκδοχή επινοήθηκε από έναν

μοναχό το 1050 με βάση το όνομα του γνωστότερου δραστήριου κήρυκά τους, του

ιερέα Βογόμιλου, δηλαδή ≪Θεόφιλου≫ από το βουλγαρικό μπογκομίλ, ο οποίος είχε

ως κέντρο της δράσης του τη Φιλιππούπολη κατά τον 9ο αιώνα, ενώ κατά άλλη

εκδοχή τους αποκαλούσαν γενικότερα με αυτό το όνομα που σήμαινε ≪Θεόφιλοι≫.

Με την κατάκτηση από τους Οθωμανούς της νοτιοανατολικής Ευρώπης τον 15ο

αιώνα, οι Βογόμιλοι οδηγήθηκαν σε αφάνεια. Ίχνη αυτού του θρησκευτικού

κινήματος εντοπίζονται σήμερα σε παραδόσεις των νοτιοσλαβικών λαών. Ορισμένες

διδασκαλίες τους φαίνεται ότι επηρέασαν άλλες μεταρρυθμιστικές ομάδες που

εμφανίστηκαν τους επόμενους αιώνες, όπως η Βοσνιακή Εκκλησία, οι Αδαμίτες, οι

Καθαροί, οι Βαλδένσιοι (Βάλδιοι) αλλά και η ίδια η Προτεσταντική

Μεταρρύθμιση.299

Στη χριστιανική θεολογία το Filioque (Φιλιόκβε) είναι ένα θεολογούμενο

ζήτημα που αφορά το Σύμβολο της Νικαίας.300 Η Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας

στα 325 με το πρώτο ≪Σύμβολο της Πίστεως≫ δήλωσε ότι το Άγιο Πνεύμα

296. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις Έννοια,

Δεκέμβριος 2011, σελ. 302 και εξής.

297. ΘΗΕ, τ. 2, σελ. 1119, Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών

Συνόδων, Εκδόσεις Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 151-155.

298. ΘΗΕ, τ. 2, σελ. 1119, Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών

Συνόδων, Εκδόσεις Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 151-155.

299. Ο Βογομιλισμός έχει περιγραφεί ως μια από τις μεσαιωνικές ≪γνωστικίζουσες ομάδες στο

χριστιανισμό≫.Δεν αποτελούν ≪επανεμφάνιση του γνωστικισμού≫. Μπέγζος Μάριος,

Φαινομενολογία της Θρησκείας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995, σελ. 97.

90

εκπορεύεται από το Θεό-Πατέρα.301 Αυτό το Σύμβολο τροποποιήθηκε στην

Οικουμενική Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 381. Ως εκ τούτου, καλείται

συνήθως Σύμβολο Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως.302 Στην τριαδική ομολογία, οι

Χριστιανοί από τους πρώτους αιώνες έχουν κάνει μερικές σημαντικές διακρίσεις. Ο

Υιός και το Άγιο Πνεύμα θεωρείται ότι έχουν την αιώνια προέλευσή τους από τον

Πατέρα. Ο Υιός, ο προαιώνιος Λόγος έχει γεννηθεί από τον Πατέρα, ενώ το Άγιο

Πνεύμα ≪εκπορεύεται≫ από τον Πατέρα.303 Αυτές οι επισημάνσεις αφορούν την

ύπαρξη του Θεού πέρα από κάθε χρονικό όριο, ≪προ πάντων των αιώνων≫ κατά το

Σύμβολο της Νικαίας. Όσον αφορά τη δημιουργία, ο Θεός λέγεται ότι απέστειλε τον

Υιό του και το Πνεύμα του. Στα λατινικά η λέξη processio αφορά και την αποστολή

(που κατά την ορθόδοξη θεολογία γίνεται και από τον Υιό) αλλά και την εκπόρευση

(που αφορά μόνο τον Πατέρα) του Πνεύματος, αυτός ο ιδιωματισμός θα μπορούσε να

προκαλέσει κάποια σύγχυση στις θεολογικές συζητήσεις. Βάσει της ≪αίρεσης του

Filioque≫ οι Ρωμαιοκαθολικοί θεωρούνται αιρετικοί από την Ορθόδοξη Eκκλησία με

απόφαση της Η‘ Οικουμενικής Συνόδου που συγκλήθηκε το 879 στην

Κωνσταντινούπολη.304

Ασφαλώς δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στο Μέγα Σχίσμα των

Εκκλησιών, ένα εξαιρετικής σημασίας εκκλησιαστικό γεγονός του 11ου αιώνα, κατά

το οποίο, η μία αδιαίρετος Εκκλησία του Χριστού διαιρέθηκε σε δύο μεγάλες

Εκκλησίες, την Ανατολική Ορθόδοξη και την Ρωμαϊκή.305 Αν και το γεγονός

εντοπίζεται χρονολογικά στο έτος 1054, όταν ο Πάπας Λέων Θ΄ και ο Πατριάρχης

Μιχαήλ Α΄ Κηρουλάριος αντάλλαξαν μεταξύ τους Αναθέματα, στην πραγματικότητα

αυτό ήταν μόνο το δραματικό τέλος μιας μακράς διαδικασίας διαφοροποιήσεως της

Δυτικής Εκκλησίας έναντι της Ανατολικής, η οποία είχε αρχίσει από το τέλος του 5ου

αιώνα και κορυφώθηκε κατά την περίοδο της κρίσεως των σχέσεων Ρώμης–

Κωνσταντινουπόλεως με πρόσχημα την κανονικότητα της εκλογής του πατριάρχη

Φωτίου την περίοδο 863-867.306 Ωστόσο, οι αρχικές αιτίες του σχίσματος ήταν

διαφωνίες σχετικά με την παπική αρχή, βάσει της οποίας ο Πάπας απαιτούσε να έχει

εξουσία ανώτερη των τεσσάρων Πατριαρχών της Ανατολής και να ασκεί δικαιοδοσία

πάνω τους, ενώ οι τέσσερις Πατριάρχες υποστήριζαν ότι η πρωτοκαθεδρία του

Πατριάρχη Ρώμης ήταν μόνο τιμητική, και έτσι είχε εξουσία μόνο πάνω στους

300. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 54-74.

301. ≪το εκ του Πατρός εκπορευόμενον≫.

302. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 111-130.

303. Ιωάν. α΄ 1.

304. ≪Οι Λατίνοι έχουν χαρακτηρισθεί αιρετικοί στην Η‘ Οικουμενική Σύνοδο της Ορθοδόξου

Εκκλησίας (Κωνσταντινούπολη 879) για την αίρεση του “FILIOQUE”≫. (Γεώργιος Μεταλληνός,

Ομολογώ Έν Βάπτισμα, Εκδόσεις ΤΗΝΟΣ, Αθήνα 1996).

305. “Εκκλησία”, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 5, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα

1964, στ. 500.

306. Φειδάς Ιω. Βλάσιος, Εκκλησιαστική Ιστορία – Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση, τόμ.

Β’, 3η έκδ., Αθήνα 2002, σελ. 93.

91

Χριστιανούς της Δύσης. Επιπλέον αφορμή ήταν η εισαγωγή του όρου filioque στο

Σύμβολο της Νικαίας, που αναφέραμε παραπάνω. Υπήρχαν και άλλοι, λιγότερο

σημαντικοί καταλύτες για το σχίσμα, συμπεριλαμβανομένης της διαφοράς στη

λειτουργική πρακτική. Η διάσπαση των Eκκλησιών με βάση δογματικά, θεολογικά,

γλωσσικά, πολιτικά και γεωγραφικά σύνορα, και το θεμελιώδες ρήγμα δεν

θεραπεύτηκαν ποτέ. Αν και θεωρείται ότι οι δύο Εκκλησίες επανασυνδέθηκαν το

1274 με τη Β΄ Σύνοδο της Λυών και το 1439 με τη Σύνοδο της Φερράρας-

Φλωρεντίας,307 αυτές οι σύνοδοι αποκηρύχθηκαν από τον ορθόδοξο κόσμο συνολικά,

δεδομένου ότι οι ιεράρχες είχαν υπερβεί την αρμοδιότητά τους με τη συγκατάθεση σε

αυτές τις αποκαλούμενες ≪ενώσεις≫. Οι περαιτέρω προσπάθειες να συμφιλιωθούν οι

δύο οργανισμοί έχουν αποτύχει και ως επί το πλείστον, οι δυτικές και ανατολικές

εκκλησίες βρίσκονται σε διάσταση.

Η περίοδος της Εικονομαχίας κατά τους βυζαντινούς χρόνους είναι ένα άλλο

ισχυρό παράδειγμα χριστιανικού φονταμενταλισμού. Η χρησιμοποίηση του όρου

Εικονομαχία, αναφέρεται στην θεολογική και πολιτική διαμάχη που ξέσπασε στη

Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατά το μεγαλύτερο μέρος του 8ου και το πρώτο μισό του

9ου αιώνα, αναφορικά με τη λατρεία των χριστιανικών εικόνων.308 Η Εικονομαχία

διαίρεσε τους κατοίκους της αυτοκρατορίας σε Εικονομάχους (επίσης αναφερόμενους

ως Εικονοκλάστες309) και Εικονολάτρες (επίσης αναφερόμενους ως Εικονόφιλους και

Εικονόδουλους310). Οι λατρευτικές υπερβολές των πιστών σχετικά με τις εικόνες, τα

ιερά σκεύη και τα λείψανα των αγίων και η μεγάλη επιρροή της Εκκλησίας και

ιδιαίτερα των μοναχών, οδήγησαν το 726 τον αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄ στην έκδοση

διατάγματος με το οποίο αποδοκιμαζόταν η προσκύνηση των εικόνων ως

ψευδολατρεία. Μέχρι το 741 που πέθανε, η πολιτική του υπήρξε μάλλον ήπια και οι

διατάξεις του περί απαγορεύσεως και αφαιρέσεως των εικόνων φαίνεται ότι δεν

εκτελούνταν επακριβώς. Ο γιος και διάδοχός του Κωνσταντίνος Ε΄ υπήρξε πολύ

ορμητικότερος. Εξαπέλυσε σκληρό διωγμό κατά των εικόνων και των μοναχών, και

συγκάλεσε την Σύνοδο της Ιερείας το 754, κατά την οποία καταδικάστηκαν οι

θρησκευτικές απεικονίσεις. Επί της βασιλείας του γιου του Λέοντα Δ΄ η εικονομαχική

πολιτική συνεχίστηκε αλλά πολύ ηπιότερα. Μετά τον πρόωρο θάνατό του η εξουσία

περιήλθε στην σύζυγό του και μητέρα του γιου του Κωνσταντίνου ΣΤ΄, Ειρήνη η

οποία συνεκάλεσε την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια, που αναστήλωσε τις

εικόνες. Ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α´ που την ανέτρεψε, ακολούθησε ήπια

εικονομαχική πολιτική αν και περιεπλάκη σε οξύτατη διαμάχη με τους άκρους

εικονόφιλους. Ο γαμπρός του Μιχαήλ Α΄ παραδόθηκε ολοκληρωτικά στην μοναχική

παράταξη. Επί Λέοντος Ε΄ άρχισε με οξύτητα η δεύτερη φάση της Εικονομαχίας, ο

οποίος πιεζόμενος και από τον στρατό, ο διέταξε την καθαίρεση των εικόνων και

307. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%8D%CE%BD%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%82_%CE

%A6%CE%BB%CF%89%CF%81%CE%B5%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%B1%CF%82

308. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 416-424.

309. Σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Τριανταφυλλίδη, ≪εικονοκλάστης είναι

μειωτικός και ιδεολογικά φορτισμένος όρος για να χαρακτηρίσει τον εικονομάχο≫.

310. Σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Τριανταφυλλίδη, ≪εικονόδουλος είναι

μειωτικός και ιδεολογικά φορτισμένος όρος για να χαρακτηρίσει τον εικονόφιλο≫.

92

συγκάλεσε σύνοδο η οποία κατήργησε τις αποφάσεις της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου

και αναγνώρισε αντ’ αυτής την Σύνοδο της Ιερείας. Ο δολοφόνος και διάδοχός του,

Μιχαήλ Β’, δυσαρεστώντας τους πάντες, άφησε το ζήτημα μετέωρο. Ο γιος και

διάδοχος του Μιχαήλ Θεόφιλος αναδείχθηκε σε θερμό υπέρμαχο της Εικονομαχίας

και οι απαγορεύσεις των εικόνων και οι διωγμοί των μοναχών επαναλήφθηκαν εκ

νέου.311

Το οριστικό τέλος της Εικονομαχίας ήλθε το 842, αμέσως μετά τον θάνατο

του Θεόφιλου, με ενέργειες της χήρας του Θεοδώρας, η οποία ασκούσε την εξουσία

στο όνομα του ανηλίκου Μιχαήλ Γ΄. Το κύρος της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου της

Νικαίας ανορθώθηκε, οι εικόνες έπειτα αναστηλώθηκαν, τα καταργηθέντα

μοναστήρια ανασυστάθηκαν εκ νέου και τα εκκλησιαστικά και μοναστηριακά

κτήματα αποδόθηκαν στις εκκλησίες και στις μονές.312 Το τέλος της Εικονομαχίας

σήμανε ουσιαστικά και το τέλος των οικονομικών και νομοθετικών μεταρρυθμίσεων

που είχαν επιβληθεί από τους βασιλείς της και οι οποίες κρίνεται από πολλούς

συγγραφείς ότι υπήρξαν ιδιαίτερα εποικοδομητικές.

Ωστόσο, όταν μιλούμε για χριστιανικό φονταμενταλισμό, στο μυαλό μας πολύ

εύκολα έρχεται ως κορυφαίο παράδειγμα, εκείνο των Σταυροφοριών, οι οποίες ≪στο

όνομα του Χριστού≫ αιματοκύλισαν τον τότε γνωστό κόσμο. Οι Σταυροφορίες313 ήταν

μία σειρά θρησκευτικών πολέμων που εγκρίθηκαν από τη Λατινική Εκκλησία κατά

τη μεσαιωνική περίοδο. Οι Σταυροφορίες ξεκίνησαν ως η ιδέα μίας ιερής εκστρατείας

από μέρους των Δυτικών/Καθολικών Χριστιανών, με σκοπό την απελευθέρωση των

Αγίων Τόπων (Παλαιστίνη, Ιερουσαλήμ) από τους μουσουλμάνους. Θεωρείται ότι

ήταν η απάντηση της Δύσης στον ιερό πόλεμο, ή τζιχάντ, που κατά καιρούς κήρυττε

το Ισλάμ. Ο σκοπός των Σταυροφοριών ήταν η κατάκτηση των Αγίων Τόπων και η

συντριβή του Ισλάμ. Αφορμές για τις Σταυροφορίες αποτέλεσαν η κακομεταχείριση

των προσκυνητών που επισκέπτονταν την Ιερουσαλήμ και η έκκληση του Βυζαντινού

αυτοκράτορα ο οποίος δεχόταν ισχυρή πίεση από τους Τούρκους. Ο όρος

≪σταυροφορίες≫ εφαρμόζεται επίσης και σε άλλες εκστρατείες που εγκρίθηκαν από

την εκκλησία. Οι ιστορικοί θεωρούν ότι μεταξύ 1096 και 1291 έγιναν πέντε μεγάλες

Σταυροφορίες και πολλές ακόμα, μικρότερες. Μερικοί θεωρούν την Ε΄ Σταυροφορία

311. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 424-588.

312. Βλ. Γιαννόπουλος Ν. Βασίλειος, Ιστορία και Θεολογία των Οικουμενικών Συνόδων, Εκδόσεις

Έννοια, Δεκέμβριος 2011, σελ. 424-588.

313. ≪Σταυροφορία≫ είναι νεότερος όρος, μετάφραση του Γαλλικού croisade και του Ισπανικού

cruzada. Η Γαλλική μορφή της λέξης εμφανίζεται για πρώτη φορά στο L’Histoire des Croisades,

γραμμένο από τον Α. ντε Κλερμόν και δημοσιευμένο το 1638. Το 1750 οι διάφορες μορφές της λέξης

είχαν καθιερωθεί στα Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά. Οι Σταυροφορίες ποτέ δεν ονομάστηκαν έτσι

από όσους συμμετείχαν σε αυτές. Οι πρώτοι σταυροφόροι ήταν γνωστοί με διάφορους όρους, όπως

fideles Sancti Petri (πιστοί του Αγίου Πέτρου ή milites Christi (ιππότες του Χριστού). Όπως οι

προσκυνητές, όλοι οι σταυροφόροι έδιναν έναν όρκο (votus), που θα εκπληρωνόταν με την επιτυχή

άφιξη στην Ιερουσαλήμ, και τους δινόταν ένας πάνινος σταυρός (crux) για να ραφτεί στα ρούχα τους.

Αυτή η “παραλαβή του σταυρού“, του crux, συνδεόταν τελικά με το όλο εγχείρημα. Θεωρούσαν για

τους εαυτούς τους ότι αναλάμβαναν ένα iter, ένα ταξίδι, ή ένα peregrinatio, ένα ένοπλο

προσκύνημα. Η έμπνευση για αυτό το “μεσσιανισμό των φτωχών” ήταν η προσδοκώμενη μαζική

αποθέωση στην Ιερουσαλήμ.

93

του Φρειδερίκου Β΄ ως δύο ξεχωριστές σταυροφορίες. Αυτό θα καθιστούσε τη

σταυροφορία που επιχειρήθηκε από το Λουδοβίκος Θ΄ το 1274 Η΄ Σταυροφορία. Εξ

άλλου μερικές φορές ακόμη και αυτή η σταυροφορία θεωρείται ως δύο,

καταλήγοντας σε μια Θ΄ Σταυροφορία.

Το 1095 ο Πάπας Ουρβανός Β΄ κήρυξε την Α΄ Σταυροφορία με δηλωμένο

στόχο την αποκατάσταση της πρόσβασης των Χριστιανών στους Άγιους Τόπους,

μέσα και γύρω από την Ιερουσαλήμ. Πολλοί ιστορικοί και μερικοί από όσους την

εποχή εκείνη συμμετείχαν, όπως ο Άγιος Βερνάρδος του Κλερβό, αποδίδουν την ίδια

σημασία σε επικυρωμένες από τον πάπα στρατιωτικές επιχειρήσεις, που

πραγματοποιήθηκαν για διάφορους θρησκευτικούς, οικονομικούς και πολιτικούς

λόγους, όπως η Σταυροφορία των Αλβιγηνών, η Σταυροφορία της Αραγονίας, η

Reconquista, δηλ. Ανακατάκτηση της Ιβηρικής Χερσονήσου και οι Βόρειες

Σταυροφορίες. Μετά την Α΄ Σταυροφορία ακολούθησε διαλείπων αγώνας 200 ετών

για τον έλεγχο των Αγίων Τόπων με έξι μεγάλες σταυροφορίες και πολλές

μικρότερες. Το 1291 η σύγκρουση κατέληξε σε αποτυχία, με την πτώση του

τελευταίου χριστιανικού προπύργιου στους Αγίους Τόπους, στην Άκρα, μετά την

οποία η Ρωμαιοκαθολική Ευρώπη δεν εκδήλωσε καμία περαιτέρω συνεκτική

αντίδραση προς Aνατολάς.314

Αρκετοί ιστορικοί βλέπουν τις Σταυροφορίες ως τμήμα ενός αμυντικού

πολέμου εναντίον της επέκτασης του Ισλάμ στην Εγγύς Ανατολή, άλλοι ως τμήμα

μιας μακροχρόνιας σύγκρουσης στα σύνορα της Ευρώπης και άλλοι ως επιθετικές

απόπειρες, υπό την ηγεσία του πάπα, επέκτασης της Δυτικής Χριστιανοσύνης. Οι

σταυροφορίες προσείλκυσαν άνδρες και γυναίκες όλων των τάξεων. Η Βυζαντινή

Αυτοκρατορία ήταν ανήμπορη να ανακαταλάβει τα εδάφη που έχασε κατά τις αρχικές

Μουσουλμανικές κατακτήσεις, από τους επεκτατικούς χαλίφες των Ρασιντούν και

των Ομεϋαδών κατά τους Αραβοβυζαντινούς και τους Βυζαντινοσελτζουκικούς

Πολέμους. Οι κατακτήσεις αυτές κατέληξαν στην απώλεια εύφορων γεωργικών

εκτάσεων και τεράστιων βοσκοτοπιών στη Μικρά Ασία. Το 1071, μετά από

συντριπτική νίκη των επιτιθέμενων στρατιών των Σελτζούκων Τούρκων στη Μάχη

του Μαντζικέρτ, ο Ουρβανός Β΄ επεδίωξε να επανενώσει τη Χριστιανική εκκλησία

υπό την ηγεσία του, παρέχοντας στον Αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ στρατιωτική

υποστήριξη.315

Εκατοντάδες χιλιάδες Ρωμαιοκαθολικοί Χριστιανοί έγιναν σταυροφόροι

δίνοντας δημόσιο όρκο και παίρνοντας συνοδικά συγχωροχάρτια από το Βατικανό. Οι

Σταυροφόροι προέρχονταν από διάφορα φεουδαλικά βασίλεια της Δυτικής Ευρώπης,

των οποίων τα ιδιαίτερα έθιμα υπονόμευαν κάθε προσπάθεια δημιουργίας ενιαίας

κεντρικής διοίκησης που θα μπορούσε να ηγηθεί των σταυροφόρων.316 Mε

εκατοντάδες αριστοκράτες και ευγενείς μεταξύ των σταυροφόρων, με τον καθένα

314. Βλασίου Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Β’: Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση,

Αθήνα 2000, Γ’ Έκδοση, σελ. 560-564.

315. Βλασίου Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Β’: Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση,

Αθήνα 2000, Γ’ Έκδοση, σελ. 560-564.

316. Βλασίου Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Β’: Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση,

Αθήνα 2000, Γ’ Έκδοση, σελ. 569-574.

94

τους να αγωνίζεται για προσωπική φήμη, πλούτο και δόξα, ήταν αδιανόητη και

προσβλητική ακόμη και η σκέψη ότι ένας φεουδάρχης θα παραιτούνταν των

προσωπικών του διαταγών επί των πιστών του ενόπλων σε έναν μόνο διοικητή,

ευγενή και ανταγωνιστή του για τη θέση στην αυλή. Αυτή η έλλειψη κεντρικής

διοίκησης είχε ως αποτέλεσμα συχνές διενέξεις μεταξύ των φεουδαρχών ευγενών,

των εκκλησιαστικών ηγετών και των αυλικών, καταλήγοντας σε πολιτικές φατρίες

και μεταβαλλόμενες συμμαχίες, καθώς εκατοντάδες ιδιότροποι φεουδάρχες

συνωθούνταν για πολιτικά οφέλη και επιρροή εντός της Σταυροφορίας, πράγμα που

πολλές φορές οδηγούσε σε μάλλον περίεργες καταστάσεις, όπως για παράδειγμα τότε

που οι Σταυροφόροι ένωσαν τις δυνάμεις τους με τον στρατό του Ισλαμικού

Σουλτανάτου του Ρουμ, στη διάρκεια της Ε΄ Σταυροφορίας.317

Δίχως αμφιβολία, έντονες ήταν οι επιπτώσεις των Σταυροφοριών, αφού οι

απολογισμοί ποικίλλουν. Από τα ανεξάρτητα κράτη που ιδρύθηκαν, όπως το

Βασίλειο της Ιερουσαλήμ και τα Σταυροφορικά Κράτη, αυτές οι εκστρατείες

ξανάνοιξαν τη Μεσόγειο στο εμπόριο και τα ταξίδια, επιτρέποντας στη Γένοβα και

στη Βενετία να ακμάσουν. Οι στρατιές των σταυροφόρων συμμετείχαν στο εμπόριο

με τους τοπικούς πληθυσμούς, με τους Ορθόδοξους Βυζαντινούς αυτοκράτορες να

οργανώνουν συχνά αγορές για δυνάμεις των Σταυροφόρων που κινούνταν μέσα στα

εδάφη τους. Το κίνημα των σταυροφοριών εδραίωσε τη συλλογική ταυτότητα της

Λατινικής Εκκλησίας υπό την ηγεσία του Πάπα και υπήρξε η πηγή της ιδέας του

ηρωισμού, του ιπποτισμού και της μεσαιωνικής ευλάβειας. Αυτό με τη σειρά του

γέννησε τον μεσαιωνικό ρομαντισμό, τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία. Εντούτοις οι

σταυροφορίες ενίσχυσαν τη σχέση μεταξύ Δυτικής Χριστιανοσύνης, φεουδαρχίας και

μιλιταρισμού, πράγμα αντίθετο στην Ειρήνη και στην Εκεχειρία του Θεού, που είχε

προωθήσει ο Ουρβανός.318

Οι σταυροφόροι συχνά λεηλατούσαν τις χώρες, μέσω των οποίων ταξίδευαν

με τους ευγενείς να κρατούσαν για λογαριασμό τους το μεγαλύτερο μέρος των

εδαφών που καταλάμβαναν, αντί να το επιστρέψουν στους Βυζαντινούς όπως είχαν

ορκισθεί. Στη Ρηνανία η Σταυροφορία του Λαού οδήγησε σε σφαγή και δολοφονία

χιλιάδων Εβραίων.319 Η Δ‘ Σταυροφορία κατέληξε σε λεηλασία της

Κωνσταντινούπολης από τους Ρωμαιοκαθολικούς, τερματίζοντας ουσιαστικά την

ευκαιρία επανένωσης της Χριστιανικής Εκκλησίας και οδηγώντας στην εξασθένηση

και τελική πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στους Οθωμανούς.320 Ωστόσο,

πολλοί σταυροφόροι ήταν απλώς φτωχοί, που προσπαθούσαν να γλιτώσουν από τις

δυσκολίες της μεσαιωνικής ζωής με ένα ένοπλο προσκύνημα που οδηγούσε στην

Αποθέωση στην Ιερουσαλήμ.

317. Βλασίου Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Β’: Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση,

Αθήνα 2000, Γ’ Έκδοση, σελ. 567-569.

318. Βλασίου Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Β’: Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση,

Αθήνα 2000, Γ’ Έκδοση, σελ. 569-574.

319. Στα τέλη του 19ου αιώνα το επεισόδιο αυτό χρησιμοποιήθηκε από Εβραίους ιστορικούς για να

υποστηρίξουν τον Σιωνισμό. Βλασίου Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Β’: Από την Εικονομαχία

μέχρι τη Μεταρρύθμιση, Αθήνα 2000, Γ’ Έκδοση, σελ. 567-569.

320. Βλασίου Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Β’: Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση,

Αθήνα 2000, Γ’ Έκδοση, σελ. 566-567.

95

Πίσω από τον ενθουσιασμό και τα ιδανικά που υπερασπίζονταν οι

σταυροφόροι υπήρχαν βαθύτεροι και λιγότερο ευγενείς σκοποί.321 Οι σταυροφορίες

ξεκίνησαν υποκινούμενες κυρίως από την Καθολική Εκκλησία, με σκοπό να

επεκτείνει την εξουσία της στην Ανατολή και να καταφέρει να υποτάξει την εκκλησία

της Κωνσταντινούπολης.322 Παραλλήλως, πολλοί ηγεμόνες ονειρεύονταν πλούτη,

δόξα και περιπέτειες. Ακόμη και οι απλοί άνθρωποι και στρατιώτες που ακολούθησαν

είχαν τα δικά τους όνειρα για πλούτη, αναγνώριση και μια καλύτερη ζωή. Οι

Βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν τα δικά τους σχέδια και προσπάθησαν να στρέψουν

τους Σταυροφόρους στην Μικρά Ασία χωρίς μεγάλη επιτυχία. Όλοι όσοι πήραν μέρος

άμεσα ή έμμεσα ήθελαν να κερδίσουν κάτι αλλά τα αποτελέσματα των

σταυροφοριών άλλαξαν εντελώς διαφορετικά την Ευρώπη από αυτό που περίμεναν.

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αποδυναμώθηκε περισσότερο, αναγκαζόμενη να έχει τον

νου της στη Δύση, αντί να συγκρατεί τους Τούρκους που προέλαυναν στην Ανατολία.

Το αποκορύφωμα ήταν η προσωρινή διάλυσή της από την Δ‘ Σταυροφορία. Τελικά οι

Βυζαντινοί υποχρεώθηκαν να πολεμούν στα Βαλκάνια, στην Αδριατική και στο

Αιγαίο, έχασαν την Μικρά Ασία και κατακτήθηκαν από τους Τούρκους. Η Δ’

Σταυροφορία δεν έπληξε μόνο τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά και την Ανατολική

321. Τα στρατεύματα των σταυροφόρων αποκαλούνταν με τίτλους όπως ο στρατός ≪του σταυρού≫,

≪του Χριστού≫, ≪του Κυρίου≫ και ≪της πίστης≫. Το σύμβολο του σταυρού ήταν το αναγνωριστικό

σημείο των Σταυροφόρων, από το οποίο λάμβαναν και το προσφιλές τους όνομα. Οι Σταυροφόροι

ονομάζονταν ≪οι στρατιώτες του Χριστού≫, προσκυνητές και ≪οι έχοντες το σημείο του σταυρού≫.

Οι σταυροφόροι κατέλαβαν την Ιερουσαλήμ το 1099, και ίδρυσαν τις δικές τους ηγεμονίες στην

Ανατολή. Η δύναμή τους, όμως, δεν ήταν ποτέ πολύ μεγάλη, καθώς αποτελούσαν την μειοψηφία του

πληθυσμού, και σταδιακά βρέθηκαν σε θέση άμυνας. Τους δύο αιώνες που παρέμειναν στην

περιοχή επωφελήθηκαν και αυτά που έμαθαν, τα διέδωσαν, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, στις πατρίδες

τους. Έμαθαν τον αραβικό πολιτισμό, εκτίμησαν την ιατρική και πολλοί από αυτούς στα κάστρα τους

ζούσαν σαν μουσουλμάνοι, φορώντας ανατολίτικα ρούχα, κάνοντας λουτρά και γευόμενοι την

ανατολίτικη κουζίνα. Καλλιεργήθηκαν πνευματικά και έγιναν πραγματικοί ευγενείς άρχοντες.

Βελτίωσαν και αυτοί με τη σειρά τους τις πολεμικές τους μεθόδους αλλά τελικά εκδιώχθηκαν από

την Ανατολή. Ακόμη, ιδρύθηκαν 3 θρησκευτικά–πολεμικά τάγματα που θα επηρέαζαν σε μεγάλο

βαθμό την πορεία των σταυροφοριών. Αυτά ήταν το τάγμα των Ναΐτών, το τάγμα των Ιωαννιτών και

το τάγμα των Τευτόνων Ιπποτών. Υπήρχαν και άλλα τάγματα όμως αυτά ήταν τα πιο γνωστά διότι

ήταν και τα πιο ισχυρά. Όλα τα τάγματα προέρχονταν από όλη την Ευρώπη. Οι Ναΐτες φορούσαν

άσπρη φορεσιά με κόκκινο σταυρό, οι Ιωαννίτες μαύρη φορεσιά με άσπρο σταυρό και οι Τεύτονες

άσπρη φορεσιά με μαύρο σταυρό. Οι περισσότεροι Ιωαννίτες υπήρχαν στο Πριγκιπάτο της

Αντιόχειας, οι Ναΐτες στο Βασίλειο της Ιερουσαλήμ ενώ οι Τεύτονες κυρίως στην Ανατολική Ευρώπη.

Υπήρχαν όμως και άλλοι που πολέμησαν ενάντια των Σαρακηνών. Η συμμετοχή σε σταυροφορία

σήμαινε ότι σταυροφόρος ≪έπαιρνε τον σταυρό≫ ή ≪έπαιρνε το σημείο του σταυρού≫. Από τους

συγχρόνους τους δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι οι Σταυροφορίες ήταν θεϊκή αποστολή και

μάλιστα περιγράφονταν ως ≪τα Έργα του Θεού που επιτελούνταν μέσω των Φράγκων≫. Όσοι

θανατώνονταν κατά τις σταυροφορικές εκστρατείες είχαν το προνόμιο ειδικού συγχωροχαρτιού για

τις αμαρτίες που είχαν διαπράξει και θεωρούνταν στη συνείδηση του λαού μάρτυρες. Οι κληρικοί

της εποχής προωθούσαν απόψεις όπως ότι οι δίκαιοι δεν έπρεπε να φοβούνται ότι θα τους

καταλογιζόταν ως αμαρτία το να σκοτώσουν τον εχθρό του Ιησού Χριστού, ότι ο στρατιώτης του

Χριστού μπορεί εκ του ασφαλούς να σκοτώσει και ακόμη περισσότερο να σκοτωθεί και ότι όταν ο

στρατιώτης πεθάνει, ωφελεί τον εαυτό του ενώ όταν σφαγιάζει, ωφελεί τον Χριστό. Για τους

κληρικούς ήταν αποδεκτό να συμμετέχουν στον πόλεμο εφόσον, όπως αναφέρει ο Θωμάς Ακινάτης,

το τρόπαιο δεν θα ήταν εγκόσμια οφέλη αλλά η άμυνα της Εκκλησίας ή των φτωχών και των

καταπιεσμένων.

322. Βλασίου Ιω. Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία Β’: Από την Εικονομαχία μέχρι τη Μεταρρύθμιση,

Αθήνα 2000, Γ’ Έκδοση, σελ. 566-567.

96

Ορθόδοξη Εκκλησία. Η βίαια υποταγή της στη Ρώμη και οι διωγμοί των ορθόδοξων

ιερέων στην κυρίως Ελλάδα και την Κύπρο από τους σταυροφόρους έμειναν

χαραγμένα στη μνήμη της. Από την άλλη, διωγμοί και σφαγές Λατίνων, απλών

ανθρώπων ή ιερέων, από τους Βυζαντινούς, που είχαν συμβεί κάποιες φορές και πριν

το 1204 που κυριεύθηκε η Κωνσταντινούπολη από τους Σταυροφόρους αλλά και

αρκετές φορές μετά, συνέτειναν στο να μη βλέπουν με καλό μάτι οι Δυτικοί τους

Βυζαντινούς. Μάλιστα, η ιδέα μίας σταυροφορίας εναντίον της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας υπήρξαν εποχές που συζητιόταν αρκετά έντονα στη Δύση. Τέλος,

πρέπει να τονίσουμε το γεγονός ότι οι πάπες συχνά καλούσαν σε σταυροφορίες για

πολιτικούς λόγους και σταυροφορίες εξαγγέλονταν επίσης ως μέσο επίλυσης

εσωτερικών διενέξεων μεταξύ Ρωμαιοκαθολικών Χριστιανών.323

Μια βασική διαφορά μεταξύ των Σταυροφοριών και άλλων ιερών πολέμων

ήταν ότι η έγκριση για τη διεξαγωγή αυτών των πολέμων προερχόταν άμεσα από τον

πάπα, που ισχυριζόταν ότι ενεργούσε για λογαριασμό του Χριστού. Πριν το 16ο

αιώνα οι λέξεις ≪Μουσουλμάνος≫ και ≪Ισλάμ≫ χρησιμοποιούντο πολύ σπάνια από

τους Ευρωπαίους. Κατά τις Σταυροφορίες ο όρος που χρησιμοποιείτο ευρέως για τους

Μουσουλμάνους ήταν Σαρακηνοί. Στα Ελληνικά και Λατινικά αυτός ο όρος είχε

παλιότερη προέλευση από τις αρχές της πρώτης χιλιετίας, οπότε αναφερόταν σε ένα

λαό που ζούσε στις ερημικές περιοχές γύρω από τη Ρωμαϊκή επαρχία της Αραβίας,

που διέφερε από τους Άραβες.324 Ο όρος Φράγκος έχει χρησιμοποιηθεί από πολλούς

Ορθόδοξους και Μουσουλμάνους γείτονες των μεσαιωνικών Λατίνων Χριστιανών

(και πιο πέρα, όπως στην Ασία) ως γενικό συνώνυμο των Ευρωπαίων από τη Δυτική

323. Ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ κήρυξε μια σταυροφορία κατά του πολιτικού του αντιπάλου Μάρκβαρντ

φον Ανβάιλερ στη Σικελία. Λίγοι μόνο συμμετείχαν και η ανάγκη για σταυροφορία εξέλιπε το 1202,

όταν ο Μάρκβαρντ πέθανε. Αυτή θεωρείται γενικά η πρώτη ≪πολιτική σταυροφορία≫. Μεταξύ 1232

και 1234 έγινε μια σταυροφορία κατά των χωρικών του Στέντιγκεν, στη βορειοδυτική Γερμανία, που

αρνήθηκαν να πληρώσουν τη δεκάτη στον Αρχιεπίσκοπο της Βρέμης. Ο αρχιεπίσκοπος τους αφόρισε

και ο Πάπας Γρηγόριος Θ΄ κήρυξε μια σταυροφορία το 1232. Οι χωρικοί έχασαν τη Μάχη του Αλτενες

στις 27 Μαίου 1234 και θανατώθηκαν. O Aυτοκράτορας Φρειδερίκος Β΄ έγινε αντικείμενο πολλών

πολιτικών σταυροφοριών από μερικούς πάπες. To 1240 o Πάπας Γρηγόριος Θ΄ τον καθαίρεσε και

κήρυξε μια σταυροφορία εναντίον του, για την αντίθεσή του στην Ιταλία. Η από το 1248

σταυροφορία του Πάπα Ιννοκέντιου Δ΄ εναντίον του μεταφέρθηκε το 1250 κατά του γιου του,

Κόνραντ Δ΄, όταν πέθανε, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Σταυροφορίες κηρύχθηκαν πάλι κατά του νόθου

γιου του Φρειδερίκου, Μάνφρεντ βασιλιά της Σικελίας, από το 1255 ως το 1266, και του γιου του

Κόνραντ, Κονραντίν, το 1268 με την παρότρυνση του Καρόλου των Ανζού. Δύο σταυροφορίες

εμφανίζονται να έχουν κηρυχθεί εναντίον αντιπάλων του Βασιλιά Ερρίκου Γ΄ της Αγγλίας – η μία από

το 1215 ως το 1217 και η άλλη από το 1263 ως το 1265, με την πρώτη να τυγχάνει των προνομίων

που είχαν δοθεί στην Ε΄ Σταυρoφορία. Η δεύτερη έφτασε μέχρι το σημείο να αποσταλούν παπικοί

αντιπρόσωποι στην Αγγλία με την εξουσία να κηρύξουν σταυροφορία κατά του Σιμόν ντε Μοντφόρ

(επαναστάτη κατά του Βασιλιά Ερρίκου Γ΄ της Αγγλίας), αλλά έληξε το 1265 λόγω του θανάτου του

Μοντφόρ. Η Σταυροφορία του Νόργουιτς του 1383, που ήταν μια στρατιωτική επιχείρηση με σκοπό

να βοηθήσει την πόλη της Γάνδης στον αγώνα της κατά των υποστηρικτών του Αντιπάπα Κλήμη Ζ΄,

στην πραγματικότητα ήταν μάλλον μια επέκταση του Εκατονταετούς Πολέμου, παρά μια καθαρά

θρησκευτική εκστρατεία.

324. Ο ορός μετεξελίχθηκε περιλαμβάνοντας Αραβικές φυλές και το 12ο αιώνα είχε γίνει εθνικός και

θρησκευτικός χαρακτηρισμός, συνώνυμος με τους ≪Μουσουλμάνους≫ στη Μεσαιωνική Λατινική

λογοτεχνία. Στη μυθιστορία ≪Ο Βασιλιάς των Ταρ≫ οι Σαρακηνοίείναι μαύροι, ενώ οι Χριστιανοί είναι

πιο ανοιχτόχρωμοι. Το Παλαιογαλλικό ηρωικό ποίημα του 12ου αιώνα Άσμα του Ρολάνδου

προχωράει τη σχέση του μαύρου δέρματος με τους Σαρακηνούς ακόμη περισσότερο, καθιστώντας το

μόνο τους εξωτικό χαρακτηριστικό.

97

και Κεντρική Ευρώπη, περιοχές που ακολουθούσαν τις Λατινικές Χριστιανικές

τελετές, υπό την εξουσία του Πάπα της Ρώμης. Άλλος όρος με παρόμοια χρήση ήταν

η λέξη ≪Λατίνοι≫325. Ακολουθεί αναλυτικός πίνακας με το χρονικό όλων των

Σταυροφοριών:

ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ονομασία Διάρκεια

Α΄ Σταυροφορία/Ανακατάληψη 1096-1099

Σταυροφορία του λαού Απρίλιος-Οκτώβριος 1096

Γερμανική Σταυροφορία, 1096 Άνοιξη 1096

Σταυροφορία του 1101 Σεπτέμβριος 1100

Β΄ Σταυροφορία 1147-1149

Bενδική Σταυροφορία 1147-1162

Γ΄ Σταυροφορία/Σταυρ. των Βασιλέων 1189-1192

Βόρειες/Βαλτικές Σταυροφορίες 1193-1290

Γερμανική Σταυροφορία 1195-1198

Δ΄ Σταυροφορία 1201-1204

Σταυροφορία των Αλβιγηνών 1208-1229

Σταυροφορία των παιδιών Άνοιξη 1212

Ε΄ Σταυροφορία 1215-1221

ΣΤ΄ Σταυροφορία 1228-1244

Ζ΄ Σταυροφορία 1245-1254

Η΄ Σταυροφορία 1270-1272

Θ΄ Σταυροφορία 1270-1272

Σταυροφορία της Αραγωνίας 1284-1285

Σταυροφορία της Νικόπολης Καλοκαίρι 1496

Σταυροφορία των Χουσσιτών 1420-1431

Σταυροφορία της Βάρνας 1443-1444

Κατά τη Θρησκευτική Μεταρρύθμιση και την Αντιμεταρρύθμιση του 16ου

αιώνα, οι ιστορικοί είδαν τις Σταυροφορίες από το πρίσμα των δικών τους

θρησκευτικών πεποιθήσεων. Οι Προτεστάντες τις είδαν ως εκδήλωση των δεινών του

Παπισμού, ενώ οι Καθολικοί θεώρησαν το κίνημα σαν δύναμη του καλού. Στη

διάρκεια του Διαφωτισμού οι ιστορικοί είχαν την τάση να θεωρούν τόσο τις

Σταυροφορίες όσο και όλο το Μεσαίωνα ως ενέργειες βάρβαρων πολιτισμών

καθοδηγούμενων από φανατισμό.

325. Οι νεότεροι ιστορικοί αναφέρονται συχνά στους Χριστιανούς που ακολουθούσαν το Λατινικό

τελετουργικό στην ανατολική Μεσόγειο ως ≪Φράγκους≫ ή ≪Λατίνους≫, ασχέτως της χώρας

προέλευσής τους, ενώ χρησιμοποιούν τις λέξεις Ρωμαίος και Ρουμί για τους Ορθόδοξους

Χριστιανούς. Σε πολλά ελληνικά νησιά οι Καθολικοί αναφέρονται ακόμη ως Φράγκοι, για

παράδειγμα στη Σύρο, όπου ομομάζονται Φραγκοσυριανοί, στην Ταϊλάνδη όλοι οι λαοί Ευρωπαϊκής

καταγωγής ονομάζονται φάραγκ. Οι Λατίνοι Χριστιανοί που ζουν στη Μέση Ανατολή (ιδιαίτερα στο

Λεβάντε είναι γνωστοί ως Φραγκολεβαντίνοι.

98

Ήδη από τα τέλη του Μεσαίωνα το ηθικό κύρος της Ρωμαιοκαθολικής

Εκκλησίας ανάμεσα στους πιστούς άρχισε να υποχωρεί. Όλο και περισσότερες

διαμαρτυρίες διατυπώνονταν για τη διοικητική ανεπάρκεια, την υπερβολική

πολυτέλεια της αυλής και την ηθική ακόμη διαφθορά πολλών από τους

εκκλησιαστικούς αξιωματούχους. Σε μια εποχή, κατά την οποία νέοι κοινωνικοί,

οικονομικοί και πνευματικοί ορίζοντες ανοίγονταν στους Ευρωπαίους, η πλειονότητα

του κλήρου, ιδίως του κατώτερου, ζούσε μέσα στην αμάθεια και η Εκκλησία

εξακολουθούσε να ελέγχει τους πιστούς με τη διαρκή απειλή του κακού και να

εφευρίσκει τρόπους άφεσης των αμαρτιών, μεταξύ των οποίων και τα έγγραφα

άφεσης αμαρτιών, τα λεγόμενα συγχωροχάρτια.326

Η αντίδραση στις αδυναμίες αυτές της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας δεν

άργησε να εκδηλωθεί από τους φορείς του ανθρωπιστικού κινήματος. Αυτοί έθεσαν

ως στόχο την αναζήτηση του αυθεντικού πνεύματος του Χριστιανισμού στη μελέτη

της Αγίας Γραφής, χωρίς τις παρερμηνείες των σχολιαστών του Μεσαίωνα.

Προϋπόθεση της αναζήτησης αυτής ήταν η άμεση επαφή με ιερά κείμενα, την οποία

κατέστησαν δυνατή η πρόοδος της τυπογραφίας και οι μεταφράσεις της Αγίας

Γραφής σε λαϊκή γλώσσα ήδη από το πρώτο μισό του 16ου αιώνα. Ο Έρασμος λέει

326. Για τον άνθρωπο του Μεσαίωνα ο φόβος της αμαρτίας ήταν διάχυτος παντού και για το λόγο

αυτό αναζητούσε εναγωνίως τρόπους απαλλαγής του από αυτήν. Ως μοναδική σωτηρία της ψυχής

εθεωρείτο η άφεση αμαρτιών, την οποίαν οι μεν πιστοί είχαν αναγάγει λόγω θρησκοληψίας σε

σκοπό της ζωής τους, η δε Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σε μέσο αναπαραγωγής της κοσμικής εξουσίας

της και πλουτισμού. Τα συγχωροχάρτια ήταν γραπτή άφεση αμαρτιών που παραχωρούσε η Εκκλησία

στους πιστούς κατά το Μεσαίωνα έναντι χρηματικής προσφοράς, η πώλησή τους όμως έλαβε τη

μορφή γενικευμένου φαινομένου το 16ο αιώνα.

99

χαρακτηριστικά: ≪Οι πάπες που δείχνουν τόση ενεργητικότητα στο να

συγκεντρώνουν χρήματα, αναθέτουν ευχαρίστως κάθε αποστολική εργασία στους

επισκόπους, οι επίσκοποι στους ιερείς, οι ιερείς στους διάκους, οι διάκοι στους

περιπλανώμενους μοναχούς και αυτοί εγκαταλείπουν τα πρόβατα του Χριστού σε

ανθρώπους που η μόνη τους ικανότητα είναι να τα γδέρνουν≫.327 Η κρίση στη

Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν φαινόμενο σύνθετο και συνδεόταν με το πνεύμα της

Αναγέννησης. Για το λόγο αυτό, εκτός από τη βασική θρησκευτική διάστασή του,

έλαβε επίσης κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα, όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω.

Η Μεταρρύθμιση τον Λουθήρου: Η αντίδραση στις αδυναμίες της

Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας εκδηλωνόταν περισσότερο στις γερμανικές χώρες. Στον

πληθυσμό προκαλούσε μεγάλη δυσαρέσκεια η οικονομική επιβάρυνση που υφίστατο

από την Εκκλησία με σκοπό την ανέγερση μεγαλοπρεπών οικοδομημάτων στη Ρώμη.

Στη λαϊκή αυτή δυσαρέσκεια πρέπει να προσθέσουμε και την προσπάθεια των

Γερμανών ηγεμόνων να απαλλαγούν από την παπική επιρροή και την επικυριαρχία

του αυτοκράτορα. Η αφορμή δόθηκε το 1515, όταν ο πάπας Λέων Γ έδωσε την άδεια

για μαζική έκδοση και πώληση εγγράφων άφεσης αμαρτιών, δηλ. συγχωροχαρτιών. Ο

εμπορευματοποιημένος τρόπος διάθεσης τους από τον μοναχό Τέτζελ στη Γερμανία

και η διακήρυξή του ότι μόλις ακουστεί ο ήχος από τα χρήματα που πληρώνονται για

το συγχωροχάρτι, οι ψυχές μεταπηδούν από το Καθαρτήριο στον Παράδεισο,

προκάλεσαν την έντονη αντίδραση του γερμανού μοναχού και θεολόγου Μαρτίνου

Λουθήρου. Ο Λούθηρος διαμαρτυρόμενος θυροκόλλησε, τον Οκτώβριο του 1517, σε

εκκλησία της Βιτεμβέργης έναν κατάλογο από 95 θέσεις, δηλαδή επιχειρήματα που

καταδίκαζαν τα συγχωροχάρτια και αμφισβητούσαν τις παπικές απόψεις και σε άλλα

δογματικά ζητήματα. Ο πάπας αντέδρασε αφορίζοντας τον Λούθηρο ως αιρετικό. Ο

Λούθηρος όμως έκαψε δημόσια το έγγραφο (βούλλα) του αφορισμού του το 1520. Η

θρησκευτική αυτή διαμάχη θορύβησε τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής

Αυτοκρατορίας (Γερμανίας) Κάρολο Ε’, ο οποίος, φοβούμενος διάσπαση της

ενότητας των γερμανικών χωρών, κάλεσε τον Λούθηρο να απολογηθεί ενώπιον της

Δίαιτας στην πόλη Worms. Όταν ο Λούθηρος αρνήθηκε να αναιρέσει τις απόψεις

του, η Δίαιτα τον καταδίκασε ως αιρετικό και τον έθεσε εκτός νόμου. Ο Λούθηρος

σώθηκε τότε χάρη στην επέμβαση του εκλέκτορα της Σαξονίας≫, ο οποίος τον

έκρυψε στον πύργο του, στο Βάρτμπουργκ.328

Το κήρυγμα του Λουθήρου, ως τοπικό θρησκευτικό κίνημα, αλλά και ως

πυρήνας μιας ευρύτερης μεταρρυθμιστικής έκρηξης, είχε αποφασιστική επίδραση

στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα, όχι μόνον της Γερμανίας

αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης. Όταν το 1529 η Δίαιτα αποκήρυξε το

Λουθηρανισμό, οι γερμανοί ηγεμόνες που ήταν οπαδοί του Λουθήρου αντιτάχθηκαν

και διαμαρτυρήθηκαν για τη δίωξη των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Η

διαμαρτυρία αυτή, από την οποία ονομάστηκαν και προτεστάντες ή

διαμαρτυρόμενοι (από το λατινικό ρήμα protestor: διαμαρτύρομαι), δεν είχε κανένα

αποτέλεσμα. Τον επόμενο χρόνο υπέβαλαν στη Δίαιτα που συγκλήθηκε στην

327. Έρασμος, Μωρίας Εγκώμιο (1515), Εκδόσεις Ηριδάνος, Δεκέμβριος 1970.

328. Β. Σταθοκώστα, Μεταρρύθμιση (1517 -1648), στη ≪Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική

Εγκυκλοπαίδεια≫, τόμ. 11, Νοέμβριος 2010, σελ. 347-350.

100

γερμανική πόλη Αυγούστα υπόμνημα με τις βασικές αρχές του λουθηρανισμού,

γνωστό ως Ομολογία της Αυγούστας (1530). Τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του

Λουθήρου είναι πως μόνο η πίστη οδηγεί στη σωτηρία της ψυχής και, επομένως, οι

εξωτερικοί λατρευτικοί τύποι (όπως νηστεία, προσευχή) δεν έχουν καμιά ουσιαστική

αξία.

1) Η σωτηρία είναι αποκλειστικό δώρο του Θεού, της θείας χάρης.

2) Η προσευχή είναι το μόνο μέσο για την επικοινωνία με το Θεό.

3) Η Αγία Γραφή αποτελεί τη μόνη αυθεντία.

Η αναμενόμενη σύγκρουση των μεταρρυθμιστών με τις αυτοκρατορικές

δυνάμεις εκδηλώθηκε τελικά και έλαβε τη μορφή γενικευμένου εμφυλίου πολέμου.

Στο τέλος ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με την Ειρήνη της

Αυγούστας (1555), η οποία αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού και το

δικαίωμα κάθε ηγεμόνα να επιβάλλει στην περιοχή της δικαιοδοσίας του το δόγμα

που επιθυμούσε. Με τη συνθήκη αυτή η Γερμανία διαιρέθηκε σε κράτη καθολικά και

διαμαρτυρόμενα. Βαθμιαία η Μεταρρύθμιση διαδόθηκε και έξω από το γερμανικό

χώρο, με ποικίλες παραλλαγές και κυρίως με τον Καλβινισμό και τον Αγγλικανισμό.

Ο Λουθηρανισμός επεκτάθηκε σύντομα και στις σκανδιναβικές χώρες, ενώ στην

Ελβετία εκδηλώθηκε μεταρρυθμιστική κίνηση από τον εφημέριο του καθεδρικού

ναού της Ζυρίχης Ζβίγγλιο (1484-1531). Η αντίδραση όμως από τους καθολικούς

ήταν τόσο σφοδρή, που έφτασε μέχρι την ένοπλη σύγκρουση κατά την οποία

σκοτώθηκε ο Ζβίγγλιος.329

Πιο οργανωμένη και πιο σημαντική μεταρρυθμιστική προσπάθεια ήταν εκείνη

που οργανώθηκε στη Γενεύη της Ελβετίας από τον Ιωάννη Καλβίνο την περίοδο

1509-1564. Ο Καλβινισμός διαδόθηκε κυρίως στη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες, στην

Ελβετία και στη Σκωτία. Συνάντησε όμως σφοδρή αντίδραση από τους ηγεμόνες των

δύο πρώτων χωρών, οι οποίοι τον θεωρούσαν ως διασπαστικό στοιχείο. Μάλιστα οι

βασιλείς της Γαλλίας, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν ένα απόλυτα

συγκεντρωτικό κράτος και να ανυψώσουν το γόητρο της χώρας στον ευρωπαϊκό

χώρο, στράφηκαν με ιδιαίτερη βιαιότητα εναντίον των Ουγενότων, των Γάλλων

καλβινιστών, με αποκορύφωμα τη σφαγή 2 χιλιάδων ανθρώπων στο Παρίσι τη Νύχτα

του Αγίου Βαρθολομαίου στις 24 Αυγούστου 1572.330 Στην Αγγλία η τάση για

ανεξαρτητοποίηση από την παπική επιρροή χρονολογείται από τότε που ο Ιωάννης

Ουίκλιφ χαρακτηρίστηκε ως αιρετικός, και ενδυναμώθηκε με την επίδραση του

χριστιανικού ανθρωπισμού. Μια διαμάχη του βασιλιά Ερρίκου του Η’ (1534-1547) με

τον πάπα για προσωπικούς λόγους στάθηκε η αφορμή για την οριστική ρήξη της

εκκλησίας της Αγγλίας με τη Ρώμη (1534) και η αφετηρία της αγγλικανικής

μεταρρύθμισης που είχε χαρακτήρα θρησκευτικό, πνευματικό και πολιτικό. Η

μεταρρύθμιση αυτή δεν αποτελούσε ιδιαίτερο δόγμα, αλλά συνδύασε στοιχεία του

Λουθηρανισμού και του Καλβινισμού. Αργότερα, στα χρόνια των διαδόχων του

329. Β. Σταθοκώστα, Μεταρρύθμιση (1517 -1648), στη ≪Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική

Εγκυκλοπαίδεια≫, τόμ. 11, Νοέμβριος 2010, σελ. 347-350.

330. Καλβίνος Ιωάννης (John Kalvin), στη ≪Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια≫, τόμ. 9,

σελ. 368 και εξής.

101

Ερρίκου, εδραιώθηκε η Αγγλικανική Εκκλησία, η οποία ήταν η μόνη που

αναγνωριζόταν από το κράτος.331

Η Αντιμεταρρύθμιση: Καθώς η Καθολική Εκκλησία έβλεπε τη θρησκευτική και την

πολιτική επιρροή της να συρρικνώνονται δραματικά, αποφάσισε να αντιδράσει

δυναμικά, λαμβάνοντας τα παρακάτω μέτρα:332

Τα μοναχικά τάγματα: Η αναδιοργάνωση των μοναχικών ταγμάτων και η

ίδρυση νέων κρίθηκε ως το πλέον αποτελεσματικό μέτρο. Έργο των ταγμάτων αυτών

ήταν να βοηθήσουν την πνευματική και ιδεολογική επιβολή του καθολικισμού με την

άσκηση συνεχούς προπαγάνδας μέσω της ίδρυσης και διαχείρισης εκπαιδευτηρίων,

νοσοκομείων και άλλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και της έκδοσης βιβλίων.

Η Ιερά Εξέταση: Παράλληλα, επιχειρήθηκε η καταστολή των

μεταρρυθμιστικών ιδεών με την αναδιοργάνωση της Ιεράς Εξέτασης, ενός

μεσαιωνικού θεσμού που είχε πέσει σε αχρηστία. Οι ιεροεξεταστές, προκειμένου να

κάμψουν το φρόνημα των μεταρρυθμιστών ή αιρετικών, κατά την άποψη της

Καθολικής Εκκλησίας, μετέρχονταν κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένων παντός είδους

βασανιστηρίων και της καύσης πάνω στην πυρά.

Η λογοκρισία: Επειδή στη διάδοση των μεταρρυθμιστικών ιδεών η συμβολή

του βιβλίου ήταν αποφασιστική, η Καθολική Εκκλησία ίδρυσε στη Ρώμη ένα

Συμβούλιο Λογοκρισίας, με έργο να συντάσσει κατά διαστήματα έναν κατάλογο

απαγορευμένων βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum), όχι μόνο θεολογικών αλλά

και φιλολογικών ή επιστημονικών, που κατά την άποψη της Εκκλησίας περιείχαν

αιρετικές θέσεις.

Η Σύνοδος του Τρέντο (1545-1563): Η Καθολική Εκκλησία δεν περιορίστηκε

μόνο στη λήψη κατασταλτικών μέτρων εναντίον των μεταρρυθμιστών, αλλά

προχώρησε και στη θεραπεία των αδυναμιών της, οι οποίες είχαν προκαλέσει τη

Μεταρρύθμιση. Το έργο της ηθικοπνευματικής ανασυγκρότησης και της

αποσαφήνισης του καθολικού δόγματος ανέλαβε η Σύνοδος του Τρέντο, που

συγκλήθηκε το 1545.

Οι συνέπειες της Μεταρρύθμισης: Η Μεταρρύθμιση σήμανε το τέλος της -ως τότε-

θρησκευτικής ενότητας της Ευρώπης και την αλλαγή του χάρτη της μέσα από

μακροχρόνιες και οδυνηρές συγκρούσεις. Η Ευρώπη χωρίστηκε σε τμήματα με

διαφορετικό ιδεολογικοπολιτικό προσανατολισμό. Πράγματι, στο δεύτερο μισό του

16ου αιώνα η Γαλλία κλονίζεται από θρησκευτικές διαμάχες, καθώς οι βασιλείς της

προσπαθούν να διατηρήσουν την ενότητα της χώρας και η καλβινιστική Ολλανδία

αποσπάται από την καθολική Ισπανία. Το 17ο αιώνα η προσπάθεια των Γερμανών

αυτοκρατόρων να ανασυγκροτήσουν ενιαίο κράτος μέσω της επιβολής του

Καθολικισμού με δυναμικό τρόπο, προκάλεσε πανευρωπαϊκό πόλεμο, τον

Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648).333 Η Μεταρρύθμιση και κυρίως ο Καλβινισμός,

όπου επικράτησε, καθώς διακρινόταν από δημοκρατικό πνεύμα και υποστήριζε την

ελευθερία της ατομικής δραστηριότητας, συνέβαλε στην ανάπτυξη του

331. https://www.pemptousia.gr/2013/04/opsis-thriskeftikis-misallodoxias-1/

332. https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3949/7/02_chapter_04.pdf

102

κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Άλλωστε

δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι χώρες όπως η Ολλανδία, η Αγγλία και οι Η.Π.Α

πρωτοστάτησαν στις πολιτειακές μεταβολές και στις γενικότερες εξελίξεις, σε

αντίθεση με τις καθολικές χώρες, όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ιταλία, που

παρουσίασαν σημαντική υστέρηση. Είναι χαρακτηριστικό το ότι η Γαλλία χρειάστηκε

τη μεγάλη Επανάσταση του 1789, για να μπορέσει να παρακολουθήσει τους

αναπτυξιακούς ρυθμούς της Αγγλίας. Γενικά, η Μεταρρύθμιση, με αφετηρία την

αυτονομία στη δράση του ατόμου, επέφερε σημαντικές μεταβολές στη νοοτροπία και

στις κοινωνικές σχέσεις. Τα νέα πολιτισμικά δεδομένα δημιούργησαν νέα ρεύματα

στις επιστήμες, στα γράμματα και στις τέχνες, ενώ διαδόθηκε η παιδεία τόσο από

τους διαμαρτυρόμενους όσο και από τους καθολικούς.

Η εμφάνιση του δαρβινισμού334 και της υψηλή κριτικής της Βίβλου στην

Ευρώπη συνέπεσε με τη μετεμφυλιακή μεταμόρφωση της Αμερικής σε βιομηχανική

και πολυ-εθνοτική κοινωνία. Η νίκη του εκσυγχρονιστικού Βορρά επάνω στον

παραδοσιακό Νότο, η γρήγορη εκβιομηχάνιση που ακολούθησε, η μαζική εξωτερική

μετανάστευση και η νέα εθνοτική ποικιλομορφία του αμερικανικού πληθυσμού και η

αστυφιλία συνέβαλαν στη μετάλλαξη της αμερικανικής ζωής και τη μετατροπή της

τόσο σε μια μαζική και κοσμοπολίτικη κοινωνία μεγάλης ευμάρειας αλλά και

μεγάλων ανισοτήτων, όσο σε ένα πολιτισμικό-εθνοτικό-θρησκευτικό κυκλώνα,

οδηγώντας την προτεσταντική κοινότητα σε κρίση ταυτότητας και παρακμής της

ηγεμονίας της. Οι εντάσεις στο εσωτερικό της ευρύτερης προτεσταντικής κοινότητας

που εκδηλώθηκαν αυτή την εποχή είχαν να κάνουν τόσο με την απόκρισή της στις

νέες ≪αντιχριστιανικές≫ επιστημονικές ανακαλύψεις, όσο και στα νέα κοινωνικά

δεδομένα. Η εποχή από το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου μέχρι και την είσοδο της

Αμερικής στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1865-1917) είναι η περίοδος κατά την οποία

τίθενται τα θεμέλια του μεγάλου σχίσματος του 1920 μεταξύ φιλελευθέρων και

φονταμενταλιστών, που αποκρυσταλλώνει την αντιπαράθεση μεταξύ ενός απόμακρου

Θεού που μεσολαβεί στα ανθρώπινα πράγματα έμμεσα και ενός παρεμβατικού Θεού

που επεμβαίνει στα ανθρώπινα πράγματα άμεσα και καταλυτικά.335

Λίγο πριν τη δεκαετία του 1920, μεσολαβεί μισός αιώνας ζύμωσης και

ανάπτυξης του φιλελεύθερου-προοδευτικού και του συντηρητικού προτεσταντισμού,

που βασίσθηκε σε προϋπάρχοντα πνευματικά πρότυπα και θεσμούς που μέχρι τότε

αποτελούσαν απλώς παραλλαγές ενός θέματος, του κυρίαρχου Αμερικανικού

προτεσταντισμού. Διακρίνουμε εδώ, πως ο χριστιανικός φονταμενταλισμός στον

Προτεσταντισμό, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η κινητοποίηση του

προτεσταντισμού και των ποικίλων εκφάνσεών του δεν πρέπει, όμως, να θεωρηθεί

απλώς ως μία προσπάθεια επανακαθορισμού της ταυτότητάς του σε νέες συνθήκες.

333. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CF

%84%CE%B1%CE%B5%CF%84%CE%AE%CF%82_%CE%A0%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF

%CF%82

334. σ.σ. Η Θεωρία της Εξέλιξης.

335. Βλ. Μανούσος Μαραγκουδάκης στο κεφάλαιο ≪Η Γέννηση, η Πτώση και η Αναγέννηση του

Σύγχρονου Φονταμενταλισμού 1866-2008≫, Αμερικανικός Φονταμενταλισμός, Αθήνα 2010,

Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. 353-638.

103

Απώτερος στόχος της προτεσταντικής κινητοποίησης ήταν η επανάκτηση του

ελέγχου της χώρας μέσω του ιδεολογικού επανακαθορισμού του προτεσταντισμού

και του πολιτικού του προγράμματος. Η διάζευξη της Πολιτείας και της Θρησκείας,

που είχε καθιερωθεί από τις απαρχές του κράτους μέσω του Συντάγματος, μπορεί να

οριοθετούσε τα πεδία δράσης των δύο εξουσιών, όμως στην πράξη ο

προτεσταντισμός, στο σύνολό του, αντικαθρέφτιζε την Αμερικανική Πολιτεία, καθώς

οι ενέργειες της κεντρικής εξουσίας ήταν πρακτικώς ανύπαρκτες και άγγιζαν λίγο τον

μέσο Αμερικανό. O ιστορικός Selby Foote σημειώνει ότι πριν τον πόλεμο η Αμερική

αναφερόταν στον πληθυντικό ως ≪οι ΗΠΑ≫, όμως μετά τον πόλεμο στον ενικό, ως ≪η

ΗΠΑ≫. Μέσα σε μερικά χρόνια μετά τον πόλεμο, με αποκορύφωμα τις δεκαετίες του

1880 και του 1890, η νέα εθνική συνείδηση θα εκδηλωθεί ποικιλοτρόπως με μια

σειρά εθνικών εορτών, τελετών και εμβλημάτων που μέχρι και σήμερα αποτελούν

σήμα κατατεθέν του αμερικανικού πατριωτισμού. Σε αυτή την έκρηξη του

εθνικισμού, κεντρικό ρόλο έπαιξαν η βιομηχανική επανάσταση της χώρας, η

ιλιγγιώδης εξάπλωση της εκκοσμικευμένης εκπαίδευσης, η πολιτική επανένωση της

χώρας και ο ισπανο-αμερικανικός πόλεμος, γεγονότα που έλαβαν χώρα σχεδόν

ταυτόχρονα, υποσκάπτοντας την ίδια στιγμή τις παρωχημένες θρησκευτικές

ταυτότητες και τους τοπικιστικούς διαχωρισμούς. Στον οικονομικό τομέα, η ταχεία

εκβιομηχανοποίηση, η οικονομική μεγέθυνση και ένας πρωτοφανής πλουτισμός των

διευρυνόμενων μεσαίων στρωμάτων δημιούργησαν μιαν υπερηφάνεια και ένα

αίσθημα αισιοδοξίας για την ικανότητα των Αμερικανών να ανταγωνίζονται με

επιτυχία κάθε άλλο προηγμένο κράτος τής εποχής τους, αισιοδοξία που

αποκρυσταλλώθηκε στην ιδεολογία τού προοδευτισμού336 που ανέπτυξαν όμιλοι της

μεσαίας τάξης για την ανάπτυξη ενός προοδευτικού κρατισμού που θα εγκαινίαζε και

θα επέβλεπε μεγάλες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, και που έφθασε να συμβολίζει μιαν

ολόκληρη εποχή.337

Ο Samuel Huntington τονίζει ότι η μετεμφυλιακή ανάπτυξη του εθνικισμού με

τη δημιουργία μαζικών εθνικόφρονων οργανώσεων ήταν δημιούργημα της κοινωνίας

των πολιτών, και όχι του κράτους.338 Σκοπός αυτών των πανεθνικών εθνικιστικών

ομίλων και οργανώσεων ήταν η προώθηση της εθνικής ταυτότητας, της

εθνικοφροσύνης, του πατριωτισμού και της προστασίας της εθνικής κληρονομιάς. Το

κράτος ακολούθησε, αν και με πιο αργούς ρυθμούς, την τάση εθνικοποίησης, με την

ανάπτυξη καινούργιων ομοσπονδιακών θεσμών στο εμπόριο, τη δικαιοσύνη, τη

μετανάστευση και τις επιχειρήσεις, ενώ ο ίδιος ο θεσμός του Προέδρου της χώρας

απέκτησε ένα καινούργιο κύρος και καινούργιες αρμοδιότητες. Ο εθνικισμός,

μάλιστα, σύντομα μετατράπηκε σε επεκτατισμό, καθώς υποστήριξε τόσο τη

σύγκρουση με την Ισπανία, όσο και την εξάπλωση των αμερικανικών κτήσεων στην

Καραϊβική (Κούβα, Πόρτο Ρίκο), την Κεντρική Αμερική (Παναμάς) και τον Ειρηνικό

336. σ.σ. Progressiveness.

337. Βλ. Μανούσος Μαραγκουδάκης στο κεφάλαιο ≪Η Γέννηση, η Πτώση και η Αναγέννηση του

Σύγχρονου Φονταμενταλισμού 1866-2008≫, Αμερικανικός Φονταμενταλισμός, Εκδόσεις

Παπαζήση, Αθήνα 2010, σελ. 353-638.

338. Για μια λεπτομερή επισκόπηση της ανάπτυξης του μετεμφυλιακού εθνικισμού στην Αμερική, βλ.

Samuel Huntington, ”Ποιοι Είμαστε;”, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2005, σελ. 177-201.

104

(Φιλιππίνες). Κεντρική συνιστώσα τού μετεμφυλιακού εθνικισμού, όπως αναφέρει ο

Huntington, ήταν η συμφιλίωση Βορρά και Νότου και η γρήγορη ενσωμάτωση των

ηττημένων στο πολιτικό σώμα, μέσω ενός συμβιβασμού: οι Νότιοι ορκίσθηκαν πίστη

και αφοσίωση στις ΗΠΑ, με αντάλλαγμα τη διαιώνιση του πολιτικού αποκλεισμού

των τυπικά απελευθερωμένων μαύρων το 1877.339

Οι πρώτες δύο δεκαετίες του 20ου αιώνα σφραγίστηκαν από την επικράτηση

φιλελεύθερων και αναθεωρητικών τάσεων στους κόλπους του δυτικού

Χριστιανισμού. Ως αντίδραση σε αυτές τις τάσεις εμφανίστηκε μια ομάδα θεολόγων

και κληρικών από διάφορα μεγάλα προτεσταντικά κέντρα των ΗΠΑ

(Πρεσβυτεριανοί, Μεθοδιστές, Ευαγγελικοί και Λουθηρανοί),340 η οποία αποφάσισε

να επαναφέρει τα θεμελιώδη δόγματα του Χριστιανισμού, σε μια προσπάθεια

ανακοπής του εκμοντερνισμού. Παρουσίασαν την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη ως

κατά γράμμα θεόπνευστα και επομένως αλάθητα κείμενα με κυριολεκτική σημασία.

Με όπλο τους την Βίβλο, οι φονταμενταλιστές κήρυξαν τον πόλεμο στην Εξελικτική

Θεωρία του Δαρβίνου, που μεσουρανούσε -όπως αναφέρθηκε παραπάνω- την εποχή

εκείνη στον επιστημονικό χώρο. Με τον καιρό, γύρω από το αμερικανικό

φονταμενταλιστικό κίνημα συσπειρώθηκαν όλες οι δυνάμεις της συντήρησης και της

αντίδρασης, τόσο σε θρησκευτικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Στο πλαίσιο της

επιστροφής στις ≪παλιές αμερικανικές αξίες≫, υπερτονίστηκαν η υπεροχή της λευκής

φυλής, υποβιβάστηκε η θέση της γυναίκας στην οικογένεια και στην κοινωνία, καθώς

και διώχθηκαν οι κοινωνικές και φυλετικές μειονότητες.341 Η διαμόρφωση του

αμερικανικού φονταμενταλισμού, ως ενός μισαλόδοξου και αυταρχικού

εναλλακτικού σχεδίου οργάνωσης της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της χώρας σε

πλαίσια και βάσεις θρησκευτικές, συνέβη στα πλαίσια μεταμόρφωσης της Αμερικής

από μια νεωτερική θεοκρατική κοινοπολιτεία, στα μέσα του 17ου αιώνα, σε μια

νεωτερική εκκοσμικευμένη κοινωνία, στα μέσα του 20ού αιώνα, με σταθερό,

διαχρονικά, συστατικό στοιχείο τον προτεσταντικό ατομοκεντρισμό. Η επιτυχία

λοιπόν του φονταμενταλιστικού κινήματος σήμερα, στην ύστερη νεωτερική Αμερική,

έγκειται σε μια παραδοξότητα: ότι για επάνω από δύο αιώνες, η κοινωνική ανάπτυξη

της χώρας συνέβαινε κυρίως μέσα από δίκτυα σεκταριστικά-προτεσταντικά, ενώ η

διαδικασία εκδημοκρατισμού, δηλαδή της κοινωνικής εξίσωσης, υιοθετούσε σύμβολα

βιβλικά, διακηρυσσόταν από ηγέτες ευαγγελιστές και συλλαμβανόταν σε όρους

θρησκευτικής κατάπτωσης και λύτρωσης.342 Η διάδραση θρησκευτικότητας–

εκκοσμίκευσης υπήρχε και κατά την προεμφυλιακή περίοδο, μόνο που τότε η σχέση

339. Πρόκειται για συμβιβασμό, που οδήγησε τους μαύρους κατοίκους του Νότου σε καθεστώς

απαρχάιντ για τα επόμενα εκατό περίπου χρόνια και δημιούργησε ένα κύμα ιδιάζοντος νότιου

εθνικισμού, απόδειξη του οποίου αποτέλεσε η ενθουσιώδης προσέλκυση εθελοντών από τον

Νότο σε όλες τις μετέπειτα πολεμικές συγκρούσεις, με πρώτη αυτήν του ισπανο-αμερικανικού

πολέμου του 1898.

340. Βλ. Πόλλη Θαναηλάκη, Αμερική και προτεσταντισμός: Η ≪Ευαγγελική Αυτοκρατορία≫ και οι

οραματισμοί των Αμερικανών μισιονάριων για την Ελλάδα το 19ο αιώνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 8

Δεκεμβρίου 2005.

341. Ακραία περίπτωση η εμφάνιση της οργάνωσης Κου Κλουξ Κλαν στις ΗΠΑ το 1915, η οποία

υποστήριξε την υπεροχή των λευκών, τον αντισημιτισμό και τον ρατσισμό. Χρησιμοποίησε συχνά την

βία και πράξεις εκφοβισμού, εναντίον των Αφροαμερικανικών και άλλων φυλετικών ομάδων.

105

ήταν αντεστραμμένη, καθώς η θρησκευτική ήταν η ισχυρότερη ταυτότητα από τις δύο

και η θρησκευτικότητα το μέσον νοηματοδότησης της κοινωνικής ζωής. Τότε ήταν η

εκκοσμικευμένη πολιτότητα που προσέφερε ≪υπηρεσίες≫ και επέτρεπε στη

θρησκευτικότητα να αναπτύσσεται ελεύθερα, ενεργώντας είτε καταφατικά

(ειρηνεύοντας την επικράτεια, επιτρέποντας την ελεύθερη κίνηση, εξισώνοντας όλες

τις ομολογίες), είτε αποφατικά (απέχοντας από την οικοδόμηση εκκοσμικευμένων

εκπαιδευτικών υποδομών). Η μετεμφυλιακή υποχώρηση της θρησκευτικότητας δεν

σήμαινε το τέλος της, αλλά την αντιστροφή των ρόλων τους.343

Περαιτέρω εκδηλώσεις θρησκευτικής ζωής με στοιχεία φονταμενταλισμού

έχουν επισημανθεί και κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα στον ευρύτερο

εκκλησιαστικό χώρο της Ρωμαιοκαθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στις

εκδηλώσεις αυτές, πέρα από την βιβλική αυθεντία, κυρίαρχη θεολογική θέση

κατέχουν η πίστη στην αρχέγονη παράδοση της Εκκλησίας και η αμφισβήτηση

δογματικών καινοτομιών που ανατρέπουν την αυθεντία της παράδοσης. Αν και η

σχετική βιβλιογραφία δεν είναι ούτε πλούσια, ούτε ιδιαίτερα διαφωτιστική, ορισμένοι

δυτικοί θεολόγοι διατείνονται ότι οι πιο σημαντικές φονταμενταλιστικές κρίσεις στη

Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία συνδέονται αρχικά με την διαμαρτύρηση του Λουθήρου,

όπως αναφέραμε παραπάνω, αργότερα με την απόσχιση των Παλαιοκαθολικών344 και

τελευταία, μετά την Β’ Βατικανή Σύνοδο345 (Ρώμη 1962-65), με την απομάκρυνση και

καταδίκη του επισκόπου Lefebvre.346 Αντίστοιχα, και στην Ορθόδοξη Ελληνική

Εκκλησία ως φονταμενταλιστική κρίση ορθώς μπορεί να χαρακτηρίζεται η

διαφοροποίηση των Παλαιοημερολογιτών, ενώ σοβαρότερες αποκλίσεις εντοπίζονται

στην κρίση της Ρωσικής Εκκλησίας, με το σχίσμα των ≪Παλαιών Πιστών≫.347 Στις

περιπτώσεις αυτές είχαμε ενδοεκκλησιαστική κρίση με σοβαρές αιτίες διαταραχής

της εκκλησιαστική ειρήνης, που όμως αποκαθίσταται σύντομα και οι

απολυτοποιημένες ομάδες καταλήγουν σε ακίνδυνες σιωπηρές μειοψηφίες.

342. Ο σεκταρισμός του αμερικανικού προτεσταντισμού έγγειται στην πεποίθηση ότι ο πιστός πρέπει

εθελοντικά να προσχωρήσει στην κοινότητα των ≪αναγεννημένων≫ μελών μιας ομολογίας μόνον

αφού έχει δεχθεί τη θεία χάρη. Ως εκ τούτου οι σέκτες βρίσκονται συνεχώς εν γρήγορση, καθώς ο

αριθμός των μελών τους βασίζεται αποκλειστικά στον προσηλυτισμό. (Weber, H. Προτεσταντική

Ηθική.)

343. Βλ. Μανούσος Μαραγκουδάκης στο κεφάλαιο ≪Η Γέννηση, η Πτώση και η Αναγέννηση του

Σύγχρονου Φονταμενταλισμού 1866-2008≫, Αμερικανικός Φονταμενταλισμός, Εκδόσεις

Παπαζήση, Αθήνα 2010, σελ. 353-638.

344. Η Παλαιοκαθολική Εκκλησία αποτελεί κοινότητα χριστιανικών εκκλησιών. Πολλές από αυτές

ήταν οι γερμανόφωνες εκκλησίες, οι οποίες αποσχίστηκαν από την Καθολική Εκκλησία στη δεκαετία

του 1870 εξαιτίας της καθιέρωσης του δόγματος του αλάθητου του Πάπα από την Α’ Βατικανή

Σύνοδο.

345. Jean-Pierre Moisset, Ιστορία του Καθολικισμού, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2011, σελ. 465.

346. https://en.wikipedia.org/wiki/Marcel_Lefebvre

347. Οι Παλαιοί Πιστοί διαχωρίστηκαν με τα το 1666-1667 από την επίσημη Ρωσική Ορθόδοξη

Εκκλησία ως διαμαρτυρία ενάντια στις εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε ο Πατριάρχης

Νίκων, για την ανανέωση της λατρείας και της παράδοσης προς την κατεύθυνση των ελληνικών

προτύπων.

106

γ) Ισλαμικός φονταμενταλισμός

Στο Κοράνιο (σούρα 5,3) παρίσταται ο Θεός να λέει στους μουσουλμάνους:

≪σήμερα τελειοποίησα την θρησκεία σας, εκπλήρωσα προς εσάς τα ευεργετήματά

μου, και σας έδωσα ως θρησκεία το Ισλάμ≫. Ο όρος Ισλάμ είναι απαρέμφατο

(μάσνταρ) του ρήματος ασλάμα, το οποίο αποτελεί την τέταρτη ρίζα του ρήματος

σαλίμα. Η βασική ρίζα σ-λ-μ(=σαλίμα, σαλάμα, σαλάμ) του ρήματος σημαίνει

γενικώς ≪είμαι σώος και ασφαλής, ακέραιος και αβλαβής, έχω ειρήνη, ησυχάζω≫.

Από τις έννοιες αυτές η τέταρτη ρίζα ασλάμα του ρήματος πήρε το νόημα του

≪υποτάσσομαι, αφοσιώνομαι και εγκαταλείπω τον εαυτό μου απολύτως στον Θεό≫.

Άρα, Ισλάμ σημαίνει ≪απόλυτη υποταγή και αφοσίωση στον Θεό και το θέλημά

του≫, και σύμφωνα με πολλούς μουσουλμάνους θεολόγους, δηλώνει επίσης μια

κατάσταση ειρήνης και ασφαλείας (σίλμ, σαλάμ), στην οποία περιέρχεται ο πιστός

(μούσλιμ). Η μετοχή του ρήματος είναι μούσλιμ, πληθ. μουσλιμούν, ≪απολύτως

υποταγμένος στον Θεό και το θέλημά του≫, και άρα ≪πιστός≫ με ευρύτερη έννοια.

Ισλάμ λοιπόν είναι το επίσημο όνομα της θρησκείας αυτής. Οι μουσουλμάνοι όμως

απορρίπτουν τους όρους μωαμεθανισμός και μωαμεθανοί, διότι πιστεύουν ότι η

θρησκεία τους δεν είναι δημιούργημα του προφήτη Μωάμεθ, αλλά αποκάλυψη του

Θεού, την οποία ο Θεός φανέρωσε στον ≪απόστολο και δούλο του≫ όχι αμέσως και

αυτοπροσώπως (ο Θεός είναι τελείως απρόσιτος), αλλά διαμέσου του ≪θείου μηνυτού

του≫, δηλαδή του αγγέλου Γαβριήλ.

Ιδρυτής του Ισλάμ είναι βέβαια ο προφήτης Μωάμεθ348 (Muhammad ibn

‘Abdallah ibn ‘Abdulmuttalib ibn Hashim ibn ‘Abd Manaf al-Qurayshi), ο οποίος

γεννήθηκε γύρω στα 570 μ.Χ. στη Μέκκα και ανήκε στην ισχυρή και ηγέτιδα τότε

στην πόλη αυτή φυλή των Κουραϊσιτών (Quraysh), προερχόμενος από την μεγάλη

και περήφανη οικογένεια των Χασιμιτών (Banu Hashim). Μεγάλωσε ορφανός υπό

την προστασία του θείου του Αμπού Τάλιμπ, φυλάρχου στη Μέκκα, νέος

προσελήφθη στην υπηρεσία μίας πλούσιας και διακεκριμένης χήρας, της Χαντίτζια,

την οποία τελικώς νυμφέφθηκε. Έτσι έγινε έμπορος και οδηγός καραβανιών και στα

348. Κατά γράμμα, Μωάμεθ σημαίνει ≪ιδιαίτερα αξιέπαινος≫ στην αραβική γλώσσα. Το κοινό όνομα

Μουχαμάντ, που δηλώνει τον ≪αξιύμνητο≫, αποτελεί πλέον μέρος της καθημερινής προσευχής των

μουσουλμάνων και συνοδεύεται από τη φράση ≪η ειρήνη και ευλογία του Θεού ας είναι μαζί του≫

(σαλά αλλάχου αλάιχι ουά σαλάμ). Φαίνεται πως ήταν σε περιορισμένη χρήση ήδη πριν το Ισλάμ. Το

πλήρες όνομά του, σύμφωνα με τους κανόνες της αραβικής ονοματοδοσίας, είναι Αμπού αλ Κασίμ

Μουχαμάντ ιμπν Αμπνταλλάχ αλ Χασιμί αλ Κουρασί. Το πρώτο μέρος του (Αμπού Αλ–Κασίμ)

υποδηλώνει πως υπήρξε πατέρας ενός αγοριού, ονόματι Αλ–Κασίμ, που πέθανε πρόωρα.

Αμπνταλλάχ είναι το όνομα του πατέρα του, ενώ το υπόλοιπο τμήμα του ονόματος δείχνει πως

ανήκε στην πατριά Χασίμ, της φυλής Κουραΐς (Quraysh). Ο Μωάμεθ απαντάται επίσης διαφορετικά

με δεκάδες ≪ιερά ονόματα≫ τα οποία, κατά το Ισλάμ, τού δόθηκαν από το Θεό και χρησιμοποιούνται

σε προσευχές και λιτανείες. Πιο σημαντικό από αυτά θεωρείται το όνομα Αχμάντ (≪περισσότερο

αξιύμνητος≫). Συχνή είναι επίσης η χρήση των όρων ναμπί (≪προφήτης≫) και ρασούλ Αλλάχ

(≪απόστολος του Θεού≫), όπως καταγράφονται και στο Κοράνιο, όταν ο Μωάμεθ αναφέρεται σε

δεύτερο πρόσωπο. H επίκληση ≪υπηρέτης≫ του Θεού συναντάται επίσης στο Κοράνιο, καθώς και

άλλα επίθετα που σχετίζονται με την αποστολή του, όπως ≪αναγγέλων≫, ≪προειδοποιητής≫,

≪μάρτυρας≫, κ.ά. Το όνομα Μουχαμάντ χρησιμοποιείται στο Κοράνιο τέσσερις φορές και αποτελεί

πλέον το πιο συνηθισμένο ανδρικό όνομα στον ισλαμικό κόσμο. Πολυάριθμοι κατάλογοι υφίστανται,

με τα ≪ευγενή ονόματα≫ (al-asmā al-sharīfa) του Μωάμεθ, ορισμένοι περιλαμβάνοντας 99 ονόματα

και άλλοι λιγότερα ή περισσότερα.

107

610 μ.Χ. άρχισε να κηρύττει στην Μέκκα την πίστη στον ένα Θεό.349 Το κήρυγμά του

διήρκεσε 22 χρόνια και διαιρείται σε δύο μεγάλες περιόδους: Στο κήρυγμά του στη

Μέκκα (610-622) και στο κήρυγμά του στη Μεδίνα (622-632). Μέσα στις δύο αυτές

φάσεις του κηρύγματός του αναπτύσσονται και εξελίσσονται η προσωπικότητά του,

οι προφητικές του ιδέες και το όλο κήρυγμά του. Άρχισε το κήρυγμα του σε μια

περίοδο ευημερίας και κοινωνικών αλλαγών. Όμως ο πλούτος επιφέρει διαφθορά,

χαλάρωση των ηθών, διάβρωση των κοινωνικών δεσμών και μεγάλες ταξικές

διαφορές. Οι μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι ο Μωάμεθ δεν υπήρξε ποτέ ειδωλολάτρης.

Το 610 μ.Χ εμφανίζεται στο Μωάμεθ -ο οποίος οφείλουμε να τονίσουμε το

γεγονός ότι δεν γνώριζε γράμματα– ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και ανάμεσα σε άλλα

προτρέπει σε αναμόρφωση των ηθών και σε ελεημοσύνη προς τους φτωχούς.350 Ο

θεός εμφανίζεται τιμωρός και ελεήμων, ενώ βασική αρχή του Ισλάμ αποτελεί ≪η

υποταγή στη θέληση του θεού≫. Έτσι αρχίζει το κήρυγμα του Μωάμεθ, αρχικά στον

στενό του κύκλο. Έπειτα το κήρυγμα του βρίσκει απήχηση σε δυσαρεστημένα μέλη

των κατώτερων γενών και στα κατώτερα στρώματα (δούλους, φτωχούς) αλλά και σε

φιλόδοξους νέους από διακεκριμένες οικογένειες πρόθυμους για κοινωνική αλλαγή.

Οι περίφημοι Πέντε Στύλοι του Ισλάμ (Αρκάν αλ-Ισλάμ)351 είναι πέντε βασικές

πράξεις στο Ισλάμ, που θεωρούνται υποχρεωτικές από τους πιστούς και είναι το

θεμέλιο της μουσουλμανικής ζωής και αυτές συνοψίζονται στην περίφημη χαντίθ του

Γαβριήλ:352 1) Σαχάντα: Πίστη, 2) Σαλάτ: Προσευχή, 3) Ζακάτ: Φιλανθρωπία, 4)

Σάουμ: Νηστεία, 5) Χατζ: προσκύνημα στη Μέκκα. Για την οικονομία της ανάλυσης,

εστιάζουμε στην επιβολή Ζακάτ, δηλαδή ετήσιου φόρου 2,5% από το περίσσευμα του

πλούτου των οικονομικά εύρωστων προς τους φτωχούς. Στο Ισλάμ δεν υπάρχει

σαφής διάκριση μεταξύ κοσμικών και θρησκευτικών ζητημάτων. Θεωρείται από τους

Μουσουλμάνους ότι υπήρξε ο τελευταίος προφήτης ο οποίος στάλθηκε για να

καθοδηγήσει την ανθρωπότητα με το άγγελμα του Ισλάμ. Ο Μωάμεθ καθόρισε με το

θρησκευτικό του μήνυμα και τις πολιτικές-κοινωνικές πρωτοβουλίες του την εξέλιξη

του αραβικού κόσμου και επηρέασε την ανθρώπινη ιστορία. Σύμφωνα με το Ιερό

Κοράνιο, ο Μωάμεθ είναι ≪Προφήτης≫ και ≪Απόστολος του Θεού≫, ≪ο τελευταίος

αγγελιοφόρος≫ του Θεού ο οποίος στάλθηκε για να αποσαφηνίσει τις Γραφές στους

349. Ώς την ηλικία των 40 ετών ο Μωάμεθ ήταν έμπορος στη Μέκκα και πήγαινε με τα καραβάνια

του προς τα βόρεια σύνορα της Αραβίας, όπου είχε αναπτυχθεί (συνέχεια του όρους Σινά) ο

χριστιανικός μοναχισμός και αναχωρητισμός. Του δόθηκε έτσι η ευκαιρία να γνωρίσει κοντά στους

καταπληκτικούς αυτούς μοναχούς και ασκητές, τους ράχιμπ, όπως τους ονομάζει η προϊσλαμική

αραβική ποίηση, βασικές αρχές της χριστιανικής διδασκαλίας και ζωής. Γνωστό προϊσλαμικό

τραγούδι υμνεί την λυχνία του ράχιμπ, η οποία έφεγγε κατά τις προχωρημένες ώρες της νύχτας και

οδηγούσε ορθά την πορεία των καραβανιών στην αραβική έρημο. Του δόθηκε επίσης η ευκαιρία να

γνωρίσει από κοντά με τα καραβάνια του τις πολιτισμένες χώρες της Μεσοποταμίας, Παλαιστίνης

και Συρίας, όπου κυριαρχούσε ο Χριστιανισμός. Αλλά και μέσα στην Αραβία υπήρχαν χριστιανικές

και ιουδαϊκές κοινότητες. Έτσι γνώρισε ορισμένες βασικές διδασκαλίες της Αγίας Γραφής για την

προφητεία, την αποκάλυψη και την μονοθεΐα και εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από την διδασκαλία για

την εσχάτη ημέρα της κρίσεως. Φύση θρησκευτική ο Μωάμεθ πέρασε, όπως δέχεται η

μουσουλμανική παράδοση, ορισμένο χρονικό διάστημα αποσυρόμενος συχνά σε διάφορες σπηλιές

και άλλους απόμακρους τόπους, όπου συλλογιζόταν τα θρησκευτικά πράγματα, νήστευε και

προσευχόταν. Οι συνήθειες αυτές που λέγονται ταχαννουθ ήταν ξένες στον αραβικό πολυθεϊσμό.

Έτσι είναι πολύ πιθανό να είχαν εντυπωσιάσει τον Μωάμεθ οι προσευχές και αγρυπνίες ορισμένων

χριστιανών, μοναχών και αναχωρητών, τους οποίους είχε συναντήσει και ακούσει κατά τα ταξίδια

του στις γύρω από την Αραβική χερσόνησο χριστιανικές χώρες.

108

πιστούς.353 Το 622 μ.Χ. πραγματοποιείται η έξοδος του Μωάμεθ από την Μέκκα στη

όαση Γιαθρίμπ, που αργότερα μετονομάστηκε Μεδίνα. Από εκεί οι άνθρωποι του

Μωάμεθ ξεκινούν επιδρομές εναντίον των καραβανιών των διωκτών τους

Κορεϊσιτών. Στην μάχη του Μπαντρ που ακολουθεί οι οπαδοί του Ισλάμ

κατατροπώνουν τους Μεκκανούς. Το 627 μ.Χ. 10.000 Μεκκανοί βαδίζουν ενάντια

στην Μεδίνα, όμως οι υπερασπιστές της τελευταίας ανοίγουν τάφρο και την

υπερασπίζονται επιτυχημένα. Όταν οι οπαδοί του Ισλάμ μαθαίνουν πως κάποιοι

Εβραίοι είχαν συνεργαστεί με τον εχθρό, σφάζουν τους άντρες και πουλάνε δούλους

τις γυναίκες και τα παιδιά. Στη συνέχεια οι Βεδουίνοι της Χετζάζης απομακρύνονται

από τη Μέκκα και συνεργάζονται με τη Μεδίνα, η οποία ελέγχει πλέον τους

εμπορικούς δρόμους. Έτσι οι 2 πόλεις συνάπτουν ειρήνη.

350. Σύμφωνα με τις πληροφορίες των κορανικών χωρίων και της μουσουλμανικής παράδοσης, μια

νύχτα του μηνός Ραμαντάν, ενώ ο Μωάμεθ καθόταν σε περισυλλογή στο αγαπητό του σπήλαιο

Χιρά’, περίπου 12 χιλ. βόρεια της Μέκκας, στο οποίο συχνά αποσυρόταν για να αφοσιωθεί σε

προσευχή και θεωρίες, άκουσε ξαφνικά από ψηλά φωνή να τον καλεί στο προφητικό του αξίωμα:

≪Κάποιος ένδοξος μηνυτής≫ (σούρα 81,19 και 23), το ≪άγιον πνεύμα≫ (ρούχ αλ–κούντς) ή το ≪πιστόν

πνεύμα≫ (αρ–ρούχ, σούρα 16,104・ 26, 193), δηλαδή κάποιο υπερφυσικό ον, το οποίο αργότερα ο

Μωάμεθ το ταύτισε με τον αρχάγγελο Γαβριήλ, στάθηκε μετέωρο πάνω από τον προφήτη και τον

διέταξε να διαβάσει τους πέντε πρώτους στίχους του 96ου κεφαλαίου του Κορανίου. Έκπληκτος ο

Μωάμεθ τρεις φορές αρνήθηκε να διαβάσει, γιατί δεν ήξερε γράμματα, και τρεις φορές ο άγγελος

πίεσε το βιβλίο στο πρόσωπό του μέχρι πνιγμονής, ώσπου τελικά ο Μωάμεθ συγκατένευσε και

ρώτησε:≪Τι πρέπει να διαβάσω;≫, και ο άγγελος του είπε: ≪ίκρα’, διάβασε, στο όνομα του Κυρίου

σου, ο οποίος έπλασε τα πάντα・ έπλασε τον άνθρωπο από θρόμβο αίματος. Διάβασε! Ο Κύριος σου

είναι ο γενναιότατος όλων. Αυτός που δίδαξε την χρήση της γραφίδος. Δίδαξε τον άνθρωπο ό,τι

αγνοούσε≫ (96,1-5). Με βάση τα κορανικά χωρία 2, 181. 97, 1-5 και 44, 1 κ.εξ. η μουσουλμανική

παράδοση υπελόγισε ότι η πρώτη αυτή αποκάλυψη έγινε τη νύχτα της 27ης του σεληνιακού μηνός

Ραμαντάν και την ονομάζει λάϋλατ αλ–κάδρ, ≪νύχτα της θείας Αποφάσεως ή του θείου

Θεσπίσματος≫. Γι‘ αυτό ο μήνας αυτός καθιερώθηκε ως μήνας νηστείας του Ισλάμ και η 27η του

μηνός, νύχτα λήξεως της νηστείας, είναι νύχτα γενικής χαράς και ευωχίας στις μουσουλμανικές

χώρες. Λέγεται ότι κατά τη νύχτα αυτή κατεπέμφθη ολόκληρο το Κοράνιο μέχρι του χαμηλότερου

ουρανού και μετά αποκαλύφθηκε βαθμηδόν και κατά τμήματα στον προφήτη μέσω του αγγέλου

Γαβριήλ. Λέγεται ακόμη ότι κατά την νύχτα αυτή είχαν επίσης αποσταλεί άνωθεν και οι Άγιες Γραφές

των προηγουμένων λαών, ιδίως μάλιστα η Τορά των Ιουδαίων και το Ευαγγέλιο (Ιντζίλ) των

Χριστιανών, δεδομένου ότι και αυτές, κατά τη μουσουλμανική παράδοση, δεν είναι παρά τμήματα

του Ουρανίου βιβλίου, που φυλάσσεται αιωνίως σε πίνακα (λάουχ αλ–μαχφούζ) κοντά στον Θεό και

αποτελεί την ≪Μητέρα της Βίβλου≫ (Ούμμ αλ– Κιτάπμ).

351. https://en.wikipedia.org/wiki/Aqidah

352. 352. Pillars of Islam, Oxford Centre for Islamic Studies, United Kingdom: Oxford University.

353. Κοράνιο 2:101・ 5:13-19・ 9:32, 33.

109

Το 630 μ.Χ. 10.000 οπαδοί του Ισλάμ βαδίζουν εναντίον της Μέκκας και την

καταλαμβάνουν εύκολα. Οι κάτοικοι της πόλης προσχωρούν στη νέα θρησκεία και

μοναδική τους επιβάρυνση είναι το Ζακάτ. Στη συνέχεια οι Βεδουίνοι προσχωρούν

με τη σειρά τους στο Ισλάμ και καταβάλουν το Ζακάτ με αντάλλαγμα την

ανεξαρτησία τους. Έτσι για πρώτη φορά το μεγαλύτερο μέρος της Αραβίας είναι

ενωμένο. Το 632 μ.Χ. ο Μωάμεθ πεθαίνει, αφού προηγουμένως ορίζει υπεύθυνο της

δημόσιας λατρείας τον παλιό του φίλο και πεθερό Αμπού Μπακρ. Το θάνατο του

Μωάμεθ ακολουθούν οι σχηματισμοί ανταγωνιστικών κομμάτων, που μετά από

συμβιβασμό επιλέγουν για τη θέση του χαλίφη τον Αμπού Μπάκρ. Αυτός για 2

χρόνια (έως το 634 μ.Χ.) αγωνίζεται να επιβάλει την εξουσία του Ισλάμ στις αραβικές

φυλές, που διατείνονταν πως είχαν δώσει όρκο πίστης στο πρόσωπο του Μωάμεθ και

όχι στην ιδεολογία του Ισλάμ.Όταν πεθαίνει ο Μπακρ το διαδέχεται ο Ομάρ Ιμπν αλ

Χατάμπ, που υπήρξε στενός σύντροφος του Μωάμεθ. Αυτός θα ξεκινήσει Τζιχάντ κι

έτσι, το 635 μ.Χ. οι Ισλαμικές δυνάμεις θα καταλάβουν τη Βυζαντινή Δαμασκό μετά

από εξάμηνη πολιορκία. Έπειτα 25.000 Άραβες θα νικήσουν διπλάσιο αριθμητικά

βυζαντινό στρατό. Κατόπιν πέφτουν οι Συριακές πόλεις Αντιόχεια και Χαλέπι. Το

637 μ.Χ. πέφτει η Ιερουσαλήμ και τον ίδιο χρόνο στην αλ Καντισίγια καταβάλουν το

στρατό των Σασσανιδών κι έπειτα καταλαμβάνουν την πρωτεύουσα τους

Κτησιφώντα. Ακολουθούν τα πέρσικα οχυρά Ισπαχάν, Νιχαβάντ, Εκβάντανα στη

Μηδία και η γενέτειρα των Σασσανιδών Ιστάχρ. Σε λιγότερο από μια δεκαετία οι

Άραβες θα έχουν φτάσει στις Ινδίες.354

Οι λόγοι της ταχείας εξάπλωσης των Αράβων μπορούν να συνοψιστούν στους

εξής λόγους: 1) Στην πολεμική ικανότητα και την τακτική των αστραπιαίων

επιθέσεων των Αράβων. 2) Στην εξάντληση των 2 αυτοκρατοριών, Σασσανιδών και

Βυζαντίου, από τις μακροχρόνιες μεταξύ τους συγκρούσεις. 3) Στην μειωμένη

νομιμοφροσύνη των πολιτών των εδαφών που καταλάμβαναν, λόγω της σκληρής

354. Γρηγόριος Ζιάκας, Ιστορία θρησκευμάτων, Β’ Ισλάμ, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1991.

110

μεταχείρισής τους από τις αυτοκρατορικές κυβερνήσεις. Ακολούθως η έλξη που

ασκούσε πάνω τους το Ισλάμ, λόγω της απαλλαγής τους από τα βάρη. 4) Για τους

αραβικούς πληθυσμούς ειδικά, η υπόσχεση για μερίδιο από τη λεία.355

Το 642 μ.Χ. όλη η Αίγυπτος περνάει στα χέρια των Αράβων και πλήθος

κόσμου τους υποδέχεται σαν ελευθερωτές. Σημαντική υπήρξε η διαμάχη που είχε

ξεσπάσει μεταξύ του Βυζαντίου και του τοπικού Κόπτη Πατριάρχη. Το πέρασμα στη

μουσουλμανική κυριαρχία έγινε στις περισσότερες περιπτώσεις ομαλά. Ο κόσμος δεν

υποχρεώνονταν να ενταχθεί στο Ισλάμ και μπορούσε να διατηρεί τους δικούς του

νόμους. Επίσης η φορολογία ήταν σε γενικές γραμμές μικρότερη, ενώ οι τοπικοί

διοικητές παρέμειναν στις θέσεις τους υπό επιτήρηση. Επίσης οι νόμοι εφαρμόζονταν

με αυστηρότητα. Το 644 μ.Χ. ο Ομάρ δολοφονείται από έναν Πέρση δούλο. Ο Ομάρ

από την κλίνη του θανάτου ορίζει διάδοχο τον Οσμάν. Υπό τον Οσμάν η

αυτοκρατορία επεκτείνεται ακόμα περισσότερο σε Αρμενία, Μικρά Ασία,

Βακτηριανή και κεντρική Ασία. Επίσης ο Οσμάν αυξάνει πολύ τον προσωπικό του

πλούτο και ευνοεί τους συγγενείς του. Γενικότερα ο πλούτος επιφέρει διαφθορά και

εύκολο τρόπο ζωής. Η λιτότητα των πρώτων ημερών παραμερίζεται. Το 655 μ.Χ.

ξεκινά η πρώτη εξέγερση στην Κούφα, κοντά στον Κτησιφώντα κι ακολουθούν κι

άλλες. Όταν η αναταραχή εξαπλώνεται, μια αποστολή από την Αίγυπτο ζητά την

παραίτηση του Οσμάν. Όταν αυτός αρνείται, τον δολοφονούν. Τον Οσμάν διαδέχεται

ο Αλή που υπήρξε ξάδελφος του Μωάμεθ και επίσης είχε παντρευτεί την κόρη του

Φατιμά. Η χήρα του προφήτη Αϊσά και δύο Μεκκανοί γέροντες, ο Τάλυα κι ο

Ζουμπαΐρ, συγκροτούν στρατό στη Βασόρα για την ανατροπή του Αλή. Στην πρώτη

εμφύλια διαμάχη, έξω από τη Βασόρα, ο στρατός του Αλή νικάει, οι δύο γέροντες

σκοτώνονται στη μάχη κι η Αϊσά στέλνεται σπίτι της. Στη συνέχεια ο Μωαβίγια, που

ήταν ξάδελφος του δολοφονημένου Οσμάν, εξεγείρεται από την Δαμασκό. Το 657

μ.Χ. ενώ ο στρατός του Μωαβίγια έχανε τη μάχη, καρφώνει στα ακόντια φύλλα απ’

το Κοράνι κι έτσι επιτυγχάνεται διευθέτηση.356

Το 661 μ.Χ. ο Αλή δολοφονείται από έναν Χαζαρίτη κι ο θάνατός του

σημαδεύει το τέλος μιας εποχής, καθώς οι 4 πρώτοι χαλίφες υπήρξαν συγγενείς του

Μωάμεθ και διατηρούσαν τον αρχικό τους ενθουσιασμό για την νέα θρησκεία. Τον

Αλή διαδέχεται ο Μωαβίγια και μεταφέρει την πρωτεύουσα στη Δαμασκό. Υπήρξε ο

ιδρυτής της δυναστείας των Ομεαϋδών που βασίλεψε έναν περίπου αιώνα κι έτσι

συντελείται το πέρασμα από την αιρετή θεοκρατία στην κληρονομική μοναρχία. Το

Ισλάμ των Ομεαϋδών παίρνει πιο κοσμικό χαρακτήρα. Στην κοινωνική ιεραρχία οι

Άραβες ήταν στη κορυφή ως άρχουσα πολεμική κάστα. Η προσχώρηση στο Ισλάμ

πολλών ξένων δημιουργεί οικονομικά προβλήματα, που λύνονται με την καταβολή

έγγειων φόρων σε όλους ανεξάρτητα φυλής. Κατά τ’ άλλα οι μη Άραβες

μουσουλμάνοι παραμένουν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Στην κοινωνική ιεραρχία

ακολουθούν Εβραίοι, Χριστιανοί και Ζωροάστρες, που απολαμβάνουν πλήρη

θρησκευτική ελευθερία και με την καταβολή κεφαλικού φόρου απαλλάσσονται από

το στρατό. Στη βάση βρίσκονται οι υπόδουλοι Έλληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι, Βέρβεροι

και οι μαύροι της Αφρικής.357

355. Γρηγόριος Ζιάκας, Ιστορία θρησκευμάτων, Β’ Ισλάμ, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1991.

356. Γρηγόριος Ζιάκας, Ιστορία θρησκευμάτων, Β’ Ισλάμ, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1991.

111

Το 696 μ.Χ ο χαλίφης Αμπντ αλ Μάλικ επιβάλει την αραβική ως επίσημη

γλώσσα. Αρχίζει να διαμορφώνεται νέα κουλτούρα μίγμα της κληρονομιάς της

Ρώμης και της Περσίας με τα διδάγματα του προφήτη και τους πλούσιους φθόγγους

της αραβικής γλώσσας. Επίσης η μελέτη των μισοξεχασμένων ελληνικών

μαθηματικών και επιστήμης οδηγεί σε πνευματική αφύπνιση και συμβάλει στη

διάσωση αυτής της κληρονομιάς. Επί Ομεαϋδών το Ισλάμ φτάνει στη μεγαλύτερη

γεωγραφική του εξάπλωση. Ανατολικά ως τα σύνορα της Κίνας και στην κοιλάδα του

Ινδού ποταμού. Δυτικά καταλαμβάνεται η Ισπανία και η εξάπλωση σταματάει το 732

μ.Χ, όταν ο Κάρολος Μαρτέλος σταματάει την εξάπλωση των Αράβων στη μάχη του

Πουατιέ. Στο εσωτερικό καταπνίγονται κάποιες εξεγέρσεις. Το 680 μ.Χ σκοτώνεται

σε μάχη ο δευτερότοκος γιος του Αλή που διεκδικούσε την εξουσία. Από

δυσαρεστημένους Άραβες ιδρύθηκε το Σιάτ Αλή (το κόμμα του Αλή) που

αφοσιώθηκε στην αποκατάσταση της εξουσίας των απόγονων του Αλή. Έτσι

δημιουργήθηκαν οι Σιίτες που είναι η δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα μουσουλμάνων

μετά τους Σουνίτες.358

Από τους δυσαρεστημένους μουσουλμάνους -κυρίως στην Περσία και το Ιράκ

που πάντα αντιστέκονταν– ξεκινάει η εξέγερση των Αβασσιδών. Το 750 μ.Χ θέτουν

υπό τον έλεγχό τους το μεγαλύτερο μέρος του Ισλάμ. Ο τελευταίος διασωθείς

απόγονος των Ομεαϋδών κατέφυγε στην Ισπανία κι από την Κόρδοβα δημιουργεί

λαμπρό Ισλαμικό πολιτισμό. Οι Αβασσίδες μεταφέρουν την πρωτεύουσα στη

Βαγδάτη και η αυτοκρατορία γνωρίζει εκπληκτική ευημερία. Χτίζονται σχολεία,

τεμένη, νοσοκομεία. Δημιουργείται ιατρική σχολή στη Βαγδάτη, οι λόγιοι

δημιουργούν τη Σαρία, η ποίηση ακμάζει και το εμπόριο ανθεί. Το 786 μ.Χ όταν

αναλαμβάνει χαλίφης ο Χαμούν αλ Ρασίντ, η αυτοκρατορία φτάνει στο απόγειό

της.359

Συμπεραίνουμε πως η εμφάνιση του Ισλάμ είναι αξιοσημείωτη τόσο για τον

τόπο που εμφανίστηκε, όσο και για την εποχή. Η επικράτηση των ιδεών του Μωάμεθ

έρχεται σε μια εποχή όπου η Μέκκα οικονομικά ευημερούσε. Παρά το γεγονός αυτό,

φαίνεται πως υπήρχαν μεγάλες ανισότητες στην κατανομή του πλούτου κι έτσι, ο

σπόρος της ανατροπής της υπάρχουσας τάξης ρίζωσε αρχικά στα πιο αδικημένα

στρώματα. Πίσω δηλαδή από το θρησκευτικό μανδύα του ισλαμικού κινήματος

μοιάζει να υπήρχε το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη. Αυτός πρέπει να ήταν και ο

κυριότερος λόγος εξάπλωσής του έξω από την Αραβία, καθώς σε αρκετά μέρη

υποδέχονταν το στρατό του Ισλάμ ως απελευθερωτή. Κάτι επίσης άξιο λόγου, ειδικά

για την σημερινή εποχή και τα όσα ακούγονται για τη θρησκεία των μουσουλμάνων,

είναι ο φιλελεύθερος χαρακτήρας των δύο τουλάχιστον πρώτων δυναστειών. Στην

επικράτεια των οποίων, οι αλλόθρησκοι απολάμβαναν πλήρη θρησκευτική ελευθερία.

Επίσης σημαντική υπήρξε η συμβολή του Ισλάμ στη διάσωση του Ελληνικού

πολιτισμού και η άνθηση των τεχνών και των επιστημών, κάτι που δείχνει πως η

αραβικές κοινωνίες υπήρξαν αρκετά ανοιχτές στην αφομοίωση ξένων στοιχείων.

357. Γρηγόριος Ζιάκας, Ιστορία θρησκευμάτων, Β’ Ισλάμ, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1991.

358. Γρηγόριος Ζιάκας, Ιστορία θρησκευμάτων, Β’ Ισλάμ, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1991.

359. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CF%86%CE%AC%CF%84%CE

%BF_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%91%CE%B2%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%B4%CF%8E

%CE%BD

112

Κατά καιρούς το Ισλάμ αντιμετώπισε διάφορες κρίσεις, που συνοδεύτηκαν

από προσπάθειες να επιστρέψουν οι ισλαμικές κοινωνίες στις θεμελιώδεις αρχές, που

υπαγορεύονταν από την ερμηνεία του Κορανίου. Εμφανίστηκαν διάφορες σέκτες

μεταξύ των πιστών και σχολές ερμηνείας της Σαρία, που θεωρούσαν ότι κατέχουν το

κλειδί της ιερής σοφίας, διάφοροι Μουφτήδες και Ουλεμάδες, που διόρισαν τους

εαυτούς τους θεματοφύλακες της θρησκείας και εξέδιδαν γνωμοδοτήσεις, αφόριζαν

σαν αιρετικούς ή άπιστους, όλους τους μουσουλμάνους, που αρνούνταν να δεχθούν

την δική τους στενόμυαλη πρόσληψη της Σαρία. Σε τέτοιου είδους προσπάθειες, που

ονομάστηκαν αφυπνιστικά κινήματα, εντοπίζονται οι ρίζες του ισλαμικού

φονταμενταλισμού. Το πρώτο σημαντικό αφυπνιστικό κίνημα εκδηλώθηκε στα τέλη

του 13ου -αρχές 14ου αιώνα και εμπνευστής του θεωρείται ο Σεϊκ Άχμεντ ιμπν (1263-

1328). Ο ιμπ Ταϊμίγια στον φετφά του,360 γνωστό ως ≪Φετφάς του Μάρντιν≫,

καταδικάζει τους εξισλαμισθέντες Μογγόλους κατακτητές της Εγγύς Ανατολής,361

επειδή έσφαζαν και κατέστραφαν εφαρμόζοντας τους δικούς τους νόμους και όχι τον

ισλαμικό, την Σαρία, καλώντας τους ≪αληθινούς μουσουλμάνους≫ να διεξάγουν ιερό

πόλεμο εναντίον των ≪αποστατών αυτών≫.362 Ο Ταϊμίγια εναντιώθηκε και στον

σουφισμό και επέμεινε ότι κάθε παρόμοια ≪μη ισλαμική≫ παράδοση έπρεπε να

σταματήσει. Ο μουσουλμανικός κόσμος -όπως εκείνος δίδασκε- έπρεπε να

κυβερνηθεί σύμφωνα με την αυστηρή εφαρμογή του ισλαμικού νόμου που βρίσκεται

στο Κοράνιο.

Το ριζοσπαστικό Ισλάμ περιλαμβάνει το Ισλαμισμό ή Πολιτικό Ισλάμ, καθώς

και το κίνημα των Σαλαφιστών το οποίο επικεντρώνει την προσοχή του περισσότερο

στο θεολογικό δόγμα και όχι τόσο στην πολιτική πτυχή του Ισλάμ. Στη ευρύτερη

περιοχή του ριζοσπαστικού Ισλάμ, ανήκουν οι Ουαχαμπίτες (Wahhabis),

Ντεομπάντις (Deobandis), οι Ταλιμπάν και οι Σαλαφιστές Τζιχαντιστές (Salafi

Jihadists). Τον 18ο αιώνα ο αραβικός κόσμος βρισκόταν υπό την κυριαρχία των

Οθωμανών ηγεμόνων, οι οποίοι με΄τα την κατάλυση του χαλιφάτου των Αββασιδών

του Καϊρου, είχαν σφετεριστεί τον τίτλο του χαλίφη για να προσδώσουν στο αξίωμά

τους και θρησκευτική εξουσία. Πολλοί Άραβες όμως πίστευαν ότι το οθωμανικό

χαλιφάτο ήταν διεφθαρμένο. Στη Σαουδική Αραβία δημιουργήθηκε τότε ένα κίνημα,

που τα μέλη του έγιναν γνωστά ως Ουαχαμπίτες, από το όνομα του ιδρυτή του,

Μοχάμεντ Αλ-Ουάχαμπ. Ο Ουάχαμπ γεννήθηκε στην Αλ-Ουαϊνα κοντά στο Ριάντ

της σημερινής Σαουδικής Αραβίας. Σπούδασε στην Μπάσρα, την Μέκκα και τη

Μεδίνα. Ταξίδεψε για πολλά χρόνια στις μουσουλμανικές χώρες, όπου διαπίστωσε

ότι υπήρχαν πολλές διαφορετικές θρησκευτικές παραδόσεις κατά τόπους.

360. Πρόκειται για την γνωμοδότηση του μουφτή (θρησκευτικού δικαστή των μουσουλμάνων) ή και

μη θεολόγων ισλαμιστών δικηγόρων όταν ο πολιτικός δικαστής, ο καδής αδυνατεί να καταλήξει σε

απόφαση επί ενός ζητήματος. Ο φετφάς σήμερα θεωρείται απολύτως εφαρμοστέος κυρίως από τους

Σιίτες μουσουλμάνους.

361. Η Βαγδάτη αποτέλεσε και αποτελεί το ενδοξότερο κέντρο της αραβικής κουλτούρας και ισχύος,

την εποχή των Αββασιδών χαλιφών, από τα τέλη του 8ου αιώνα, μέχρι την παρακμή, έπεσε στα χέρια

του Μογγόλου Χουλαφκού το 1258.

362. Ο φετφάς του Ιμπν Ταϊμίγια αποκυρύσσει την βία. Ο ιερός πόλεμος που επικαλείται δεν έχει

καμιά σχέση με την εσφαλμένη ερμηνεία του από εξτρεμιστικές ομάδες και από τον Μπιν Λάντεν, ο

οποίος διαρκώς αναφερόταν στον Ιμπν Ταϊμίγια όταν καλούσε μουσουλμάνους να ανατρέψουν την

μοναρχία στη Σαουδική Αραβία και να κηρύξουν ιερό πόλεμο εναντίον των ΗΠΑ.

113

Επιστρέφοντας στην γενέτειρά του το 1740, έγραψε το Kitab at-tawhid (Βιβλίο

Ενότητας), που αποτέλεσε το θεμελιώδες κείμενο του κινήματος του, για την

επιστροφή σε μια αυθεντικότερη μορφή του Ισλάμ. Ο Ουάχαμπ δίδασκε στους

οπαδούς του την υπέρτατη αξία που έχει ο Μονοθεϊσμός για το Ισλάμ και τη σημασία

που έχει η καταπολέμηση του παγανισμού. Ο Ουάχαμπ πίστευε ότι η απλή πίστη στον

ένα και μοναδικό Θεό δεν ήταν αρκετή και θα έπρεπε οι πιστοί Μουσουλμάνοι να

διάγουν έναν αγνό ισλαμικό βίο. Ακολουθώντας τα χνάρια του Ταϊμίγια (Σχολή

σκέψης Χανμπαλί),363 ο Ουάχαμπ θεωρούσε ότι η λατρεία των Αγίων του Ισλάμ, οι

επισκέψεις σε τάφους και η κατασκευή μνημείων ήταν πράξεις ειδωλολατρίας. Ο

Ουάχαμπ επίσης κατηγορούσε του άλλους Μουσουλμάνους ως αιρετικούς και

αποστάτες (takfir).364 Εξαιτίας των ιδεών του, αλλά κυρίως των ακροτήτων που

επέβαλε η εφαρμογή τους, ο Ουάχαμπ εξορίστηκε από την πόλη του. Το 1744

συναντήθηκε με τον ηγεμόνα της Σαουδικής Αραβίας, Μοχάμεντ ιμπν Σαούντ, ο

οποίος εντυπωσιάστηκε από τις θεωρίες του Ουάχαμπ και τις εφάρμοσε στη χώρα

του. Έτσι, η Σαουδική Αραβία έγινε το πρώτο ισλαμικό φονταμενταλιστικό κράτος

στον κόσμο. Σήμερα το θρησκευτικό κατεστημένο των Ουαχαμπιτών στη Σαουδική

Αραβία αποτελεί τον ισχυρό βραχίονα του καθεστώτως των Σαούντ.

To Ισλαμικό κίνημα έχει τις απαρχές του στην Αίγυπτο του 19ου αιώνα. Οι

πρώτοι Αιγύπτιοι Ισλαμιστές υποστήριξαν το ιδεολόγημα του Παν-Ισλαμισμού ως

ένα είδος αντίστασης στην Ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Οι πιο σημαντικοί εκπρόσωποι

αυτού του κινήματος ήταν ο Jamal ad-din al-Afghani (1837-1897) και ο μαθητής του

Muhammad Abduh (1849-1905). Στην προσπάθεια του να ενώσει τον μουσουλμανικό

κόσμο ο αλ-Αφγκανί ίδρυσε το Ισλαμικό κίνημα. Ενθάρρυνε την επαναφορά της

Σαρία, που αποτελεί το προσωπικό κώδικα συμπεριφοράς κάθε μουσουλμάνου και

ταυτόχρονα το νομικό σύστημα διακυβέρνησης των φανατικών μουσουλμανικών

χωρών. Ο σύγχρονος ισλαμικός φονταμενταλισμός που γεννήθηκε ως αντίδραση στην

απειλή της δυτικής οικονομικής και πολιστικής κυριαρχίας, έχει τις ρίζες του σ’

εκείνη την εποχή. Οπαδός του Abduh ήταν ο Rashid Rida (1865-1935),365 ο οποίος

πίστευε ότι η αδυναμία του Μουσουλμανικού κόσμου έναντι της Δύσης θα μπορούσε

να ανατραπεί μόνο αν οι Μουσουλμάνοι επιστρέψουν σε αυτό που έβλεπε ως

≪αληθινό Ισλάμ≫. Ένα Ισλάμ καθαρό από παγανιστικές και Δυτικές επιρροές, όπως

αυτό που ασκούσε η πρώτη γενιά Μουσουλμάνων, οι λεγόμενοι Σαλάφ. Οι Σαλάφ

επομένως πρέπει να είναι τα πρότυπα του πιστού Μουσουλμάνου. Οι Σαλαφιστές,

δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στην Ισλαμική θεολογία και λιγότερο στην

κοινωνοκοπολιτική πτυχή του Ισλάμ. Δευτερευόντως, οι Σαλαφιστές θεωρούν πως θα

πρέπει να επιδιώξουν την εγκαθίδρυση ενός Ισλαμικού κράτους που θα κυβερνάται

σύμφωνα με τον Νόμο της Σαρία. Ένα άλλο κίνημα που ανήκει στο ριζοσπαστικό

Ισλάμ, αν και λιγότερο γνωστό είναι αυτό των Ντεομπάντι, που ιδρύθηκε το 1866

363. Μέχρι τα μέσα του 10ου αιώνα, η σουνιτική θεολογία είχε αποκρυσταλωθεί σε τέσσερις

αναγνωρισμένες σχολές Ισλαμικής Νομολογίας, νομικές σχολές ή σχολές σκέψεις, την Χαναφί, την

Μαλικί, Σαφιή και την Χανμπαλί, οι οποίες δεν έχουν ιδιαίτερες διαφορές μεταξύ τους.

364. Αποτελεί μια άκρως επικίνδυνη και ολοκληρωτική έννοια, η οποία αποτελεί βασικό στοιχείο της

ιδεολογίας της Αλ Κάιντα.

365. John L. Esposito, The Islamic Threat, Myth or Reality, Oxford University Press, New York, 1999,

σελ. 61.

114

στην ινδική πόλη Ντεομπάντ. Οι Ντεομπάντις πρεσβεύουν ότι ο σωστός

Μουσουλμάνος πρέπει να είναι πρώτα πιστός στο Ισλάμ και μετά στη χώρα της οποία

είναι πολίτης ή κάτοικος. Οι Ντεομπάντις αναγνωρίζουν μόνο τα θρησκευτικά

σύνορα της ούμμα και όχι τα εθνικά σύνορα, ενώ έχουν υποχρέωση να ασκούν το

τζιχάντ προκειμένου να προστατέψουν τους αδελφούς τους Μουσουλμάνους που

κινδυνεύουν σε οποιαδήποτε χώρα του κόσμου. Οι Ταλιμπάν366 στο Αφγανιστάν,

είναι επίσης ένα κίνημα που επιρρεάστηκε από τις αρχές του κινήματος των

Ντεομπάντι.

Ένα άλλο παράδειγμα επεκτατικής πολιτικής με ≪όπλο≫ τον θρησκευτικό

φονταμενταλισμό δεν είναι άλλο από την εξάπλωση και έπειτα εδραίωση της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε ρόλο πρωταγωνιστή για 623 περίπου χρόνια στον

τότε γνωστό κόσμο.367 Το οθωμανικό κράτος ήταν αρχικά ένα από τα πολλά μικρά

κρατίδια που προέκυψαν στη Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια και μετά την κατάρρευση

του κράτους των Σελτζούκων Τούρκων, στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου

αιώνα. Το όνομά του προέρχεται από τον Οσμάν (ή Οθμάν), ιδρυτή της φερώνυμης

δυναστείας Ταϊμίγιατων Οσμανλιδών, ή Οθωμανών, όπως είναι ευρύτερα γνωστή. Οι

Οθωμανοί άρχισαν σταδιακά να απορροφούν τα άλλα κρατίδια και κατά τη διάρκεια

της βασιλείας του Μωάμεθ Β΄ (1451-81) υπερσκέλισαν όλες τις άλλες τοπικές

τουρκικές δυναστείες. Η πρώιμη οθωμανική επέκταση υπό τους Οσμάν Α΄, Ορχάν,

Μουράτ Α΄ και Βαγιαζήτ Α΄ έγινε εις βάρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της

Βουλγαρίας και της Σερβίας. Η Προύσα (σημερινή Μπούρσα) έπεσε το 1326 και η

Αδριανούπολη (σημερινό Εντίρνε) το 1361, γενόμενες με τη σειρά τους πρωτεύουσες

της αυτοκρατορίας. Οι μεγάλες οθωμανικές νίκες του Κοσσυφοπεδίου (1389) και της

Νικόπολης (1396) έθεσαν τμήματα της βαλκανικής χερσονήσου υπό οθωμανικό

έλεγχο και αφύπνισαν την Ευρώπη για τον εξ Ανατολών κίνδυνο. Το 1394 ο

Βαγιαζήτ Α΄ ξεκίνησε μακροχρόνια πολιορκία στην Κωνσταντινούπολη, η οποία, με

μικρά διαλείμματα, ουσιαστικά διήρκεσε ως το 1401, έτος που ο στρατός του

τουρκομογγόλου κατακτητή Ταμερλάνου εμφανίστηκε στα ανατολικά σύνορα του

οθωμανικού κράτους. Την επόμενη χρονιά (1402) ο οθωμανικός στρατός συνετρίβη

από τον Ταμερλάνο, και ο Βαγιαζήτ αιχμαλωτίστηκε και πέθανε στη φυλακή. Η

συντριπτική ήττα που υπέστησαν οι Οθωμανοί ανέκοψε για κάποιο διάστημα τη

γρήγορη άνοδο και επέκταση της οθωμανικής επικράτειας. Η υπό τον Μωάμεθ Α΄

επανενωμένη οθωμανική αυτοκρατορία επεκτάθηκε νικηφόρα υπό τον Μουράτ Β΄ με

την επακόλουθη αξίωση του χαλιφάτου και τον Μωάμεθ Β΄. Η νίκη στη Βάρνα το

1444 επί του σταυροφορικού στρατού που οδηγούσε ο Λαντισλάους Γ΄ της Πολωνίας

ακολουθήθηκε το 1453 από την εκπόρθηση της Κωνσταντινούπολης. Μέσα σε έναν

αιώνα οι Οθωμανοί μεταλλάχθηκαν από μία νομαδική ορδή σε κληρονόμους της

αρχαιότερης ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας. Η επιτυχία τους οφειλόταν εν μέρει στην

αδυναμία και διχόνοια των αντιπάλων τους, αλλά και εν μέρει στην καλή στρατιωτική

τους οργάνωση. Η οθωμανική επέκταση έφθασε στην κορύφωσή της τον 16ο αιώνα

υπό τους Σελίμ Α΄ και Σουλεϊμάν Α΄. Η διάσπαση ξεκίνησε με τους Ρωσοτουρκικούς

366. Βλ. σε επόμενη σελίδα του παρόντος κεφαλαίου.

367. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B8%CF%89%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE

%BA%CE%AE_%CE%91%CF%85%CF%84%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF

%81%CE%AF%CE%B1

115

πολέμους κατά τον 18ο αιώνα. Η μεν Αίγυπτος χάθηκε προσωρινά από τις

ναπολεόντειες στρατιές αλλά η Ελληνική Επανάσταση του 1821, ο Ρωσοτουρκικός

Πόλεμος του 1828-29,368 και ο πόλεμος με τον Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου οδήγησαν

στην περαιτέρω αποδυνάμωση του κράτους, στην απώλεια μέρους της Ελλάδας, την

μετατροπή της Μολδαβίας και της Βλαχίας σε κράτη επιρροής της Ρωσίας, και την

ημιαυτονομία της Σερβίας. Έγιναν προσπάθειες δραστικών μεταρρυθμίσεων στα τέλη

του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αιώνα από τον Σελίμ Γ΄ και ιδίως από τον

Μαχμούτ Β΄, αλλά φαίνεται πώς ήταν πλέον αργά. Κατά τον 19ο αιώνα η οθωμανική

αυτοκρατορία ήταν πλέον γνωστή ως ο Μεγάλος Ασθενής της Ευρώπης.369

To 1908 το κίνημα των Νεοτούρκων,370 εθνικιστικής ομάδας με ισχυρές

προσβάσεις στις τάξεις του στρατού, επανέφερε σε ισχύ το σύνταγμα του 1876, και το

1909 το κοινοβούλιο εκθρόνισε τον σουλτάνο για να ενθρονίσει στη θέση του τον

Μεχμέτ Ε΄. Στους δύο Βαλκανικούς πολέμους (περίοδος 1912-13) η Οθωμανική

Αυτοκρατορία έχασε σχεδόν όλες τις περιοχές της στην Ευρώπη, τη Βουλγαρία, τη

Σερβία, την Ελλάδα και την Αλβανία. Ο εθνικισμός των Νεοτούρκων, των οποίων ο

αρχηγός Εμβέρ Πασά απέκτησε δικτατορική ισχύ, ανταγωνιζόταν τις εναπομείνασες

μειονότητες στην επικράτεια της αυτοκρατορίας. Το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου

Πολέμου βρήκε την Τουρκία ευθυγραμμισμένη με τις δυνάμεις της κεντρικής

Ευρώπης. Ωστόσο, αν και τα τουρκικά στρατεύματα επέτυχαν νίκη εναντίον των

Συμμάχων στην εκστρατεία της Καλλίπολης (1915), η Αραβία εξεγέρθηκε και οι

βρετανικές δυνάμεις κατέλαβαν (1917) τη Βαγδάτη και την Ιερουσαλήμ. Το 1918 η

τουρκική αντίσταση κατέρρευσε σε Ασία και Ευρώπη και η οθωμανική αυτοκρατορία

έφτασε στο τέλος της. Η Συνθήκη των Σεβρών371 ήταν απλά η τυπική επιβεβαίωση

μιας προγενέστερης κατάρρευσης. Με την νίκη των Τούρκων εθνικιστών που

αρνήθηκαν να δεχθούν τους όρους της ειρήνης και εκθρόνισαν τον σουλτάνο το

1922, άρχισε η ιστορία της σύγχρονης Τουρκίας Δημοκρατίας του Μουσταφά Κεμάλ

Ατατούρκ.372

Στη περίοδο που ακολούθησε την κατάρρευση της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας, σχηματίστηκαν πολλές ισλαμικές οργανώσεις, με σκοπό να

αντισταθούν στην δυτική κυριαρχία. Τον Μάρτιο του 1928 ο Αιγύπτιος δάσκαλος και

ιμάμης, Χασάν Αλ-Μπάννα (Hassan al-Banna, 1906-1949), ιδρύει στην Ισμαηλίγια

τους ≪Αδελφούς Μουσουλμάνους≫. Εκείνος, κατά μία έννοια, ήταν και ο

εμπνευστής του σύγχρονου ισλαμικού κινήματος, του γνωστού μας Πολιτικού

368. βλ. Συνθήκη της Αδριανούπολης.

369. βλ. Ανατολικό ζήτημα.

370. http://historyreport.gr/index.php/%CE%95%CE%BA%CE%B1%CF%84%CF%8C-%CF%87%CF

%81%CF%8C%CE%BD%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%BC%CE%BD%CE%AE%CF

%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/%CE%A7%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF

%84%CE%BF%CF%85-20%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CE%B1/1198-1908-%CE

%97-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF

%84%CF%89%CE%BD-%CE%9D%CE%B5%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA%CF

%89%CE%BD

371. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%AE%CE%BA%CE%B7_%CF

%84%CF%89%CE%BD_%CE%A3%CE%B5%CE%B2%CF%81%CF%8E%CE%BD

372. https://en.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk

116

Ισλάμ.373 Στην αρχή υπήρξε μια μικρή οργάνωση, από τις πολλές όμοιες της εποχής,

με στόχο την προσωπική ευσέβεια των μελών της και φιλανθρωπικές δράσεις. Ο Αλ-

Μπάννα ήρθε συχνά σε ρήξη με τις τοπικές θρησκευτικές αρχές, καθώς ξέφευγε από

ορισμένες από τις συνήθεις πρακτικές για τη διδασκαλία, και για τον λόγο αυτό

υιοθέτησε την στάση να αποφεύγει θρησκευτικές κόντρες.374 Η διδασκαλία του δεν

περιοριζόταν μόνο στους άνδρες, καθώς υπήρξε, επίσης, ο ιδρυτής του ≪Ιδρύματος

των Μουσουλμάνων Μητέρων≫, σκοπό . του οποίου ήταν η εκπαίδευση των

κοριτσιών πάνω στα ισλαμικά κείμενα. Μέχρι το 1930 παραρτήματα της οργάνωσης

της Μουσουλμανικής Αδελφότητας υπήρχαν σε κάθε πόλη της Αιγύπτου. Το 1932 ο

Αλ-Μπάννα μετέφερε τα γραφεία της οργάνωσης στο Κάιρο. Την δεκαετία του 1940

τα μέλη της έφταναν τους 500.000 ενώ η επιρροή της είχε περάσει τα σύνορα της

χώρας. Ο αλ-Μπάννα είχε δημιουργήσει ένα μαζικό κίνημα με ακτιβιστική δράση και

με εξελιγμένες μορφές διακυβέρνησης, στηριζόμενος σε προϋπάρχοντα ισλαμιστικά

κοινωνικά δίκτυα, ισλαμικές οργανώσεις κοινωνικής πρόνοιας και τοπικές ομάδες.

Με την οργάνωση ήταν συνδεδεμένες πολλές επιχειρήσεις, κλινικές και σχολεία,

θωρακίζοντας την εμπιστοσύνη των μελών στην ίδια την οργάνωση και προσέλκυαν

περισσότερα άτομα.

Οι Βρετανικές αρχές, θορυβημένες από την επιρροή του, προσπάθησαν να τον

αποτρέψουν από την πολιτική, αλλά ο Αλ-Μπάννα επέμενε στις θέσεις του. Στο

Κάιρο ίδρυσε μια καθημερινή εφημερίδα με το όνομα ≪Al-Ikhwan Al-Muslimoon≫

(Αδελφοί Μουσουλμάνοι), μέσω της οποίας οι θέσεις του περνούσαν σε όλο και

μεγαλύτερο κοινό.375 Με τις ρίζες του στο Ισλάμ, η ρητορική του Αλ-Μπάννα

στρεφόταν σε ζητήματα γύρω από την αποικιοκρατική πολιτική, την εκπαίδευση, τη

δημόσια υγεία, τη διαχείριση των φυσικών πόρων, τον μαρξισμό, τις κοινωνικές

ανισότητες, τον αραβικό εθνικισμό, την αδυναμία του ισλαμικού κόσμου στη διεθνή

σκηνή καθώς και την αυξανόμενη σύγκρουση στην Παλαιστίνη, ενώ υπήρξε ενεργό

μέλος της αντίστασης κατά της Βρετανικής Κυριαρχίας της Αιγύπτου.376 Μεταξύ

1948 και 1949, λίγο μετά την απόφαση της οργάνωσης να αποστείλει εθελοντές κατά

του Ισραήλ στον Αραβό-Ισραηλινό πόλεμο του 1948, η σύγκρουση μεταξύ της

οργάνωσης και του παλατιού έφθασε στο αποκορύφωμά της. Ανησυχώντας για την

αυξανόμενη δύναμη της Αδελφότητας, καθώς και τις φήμες ότι σχεδίαζε

πραξικόπημα, ο πρωθυπουργός Μαχμούντ Νουκράσι Πασάς προχώρησε στην

διάλυσή της τον Δεκέμβριο του 1948. Τα υπάρχοντα της οργάνωσης κατασχέθηκαν

και δεκάδες ηγετικά μέλη της οδηγήθηκαν στη φυλακή. Στις 28 Δεκεμβρίου του

1948, και ενώ ο Μαχμούτ Νουκράσι Πασάς βρισκόταν στο γραφείο του στο Κάιρο,

ένας νεαρός φοιτητής, μέλος της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, μεταμφιεσμένος ως

αξιωματούχος της αιγυπτιακής αστυνομίας, κατάφερε οπλοφορώντας να εισέλθει στο

γραφείο του και να τον δολοφονήσει. Μετά τη δολοφονία του Πασά, ο Αλ-Μπάννα

373. John L. Esposito, The Islamic Threat, Myth or Reality, Oxford University Press, new York 1999,

σελ. 52-73.

374. http://www.islamtimes.org/en/article/3881/imam-hassan-al-banna

375. http://www.islamtimes.org/en/article/3881/imam-hassan-al-banna

376. http://www.islamtimes.org/en/article/3881/imam-hassan-al-banna

117

εξέδωσε αμέσως μια δήλωση καταδικάζοντας την πράξη, αναφέροντας ότι ο τρόμος

δεν ήταν αποδεκτός τρόπος στο Ισλάμ.377

Στις 12 του Φεβρουαρίου του 1949, ο Αλ-Μπάννα βρισκόταν στο Κάιρο με

τον κουνιάδο του Αμπντούλ Καρίμ Μανσούρ για να προχωρήσουν σε

διαπραγματεύσεις με τον υπουργό Ζακί Αλί Μπάσα, ο οποίος θα εκπροσωπούσε την

πλευρά της κυβέρνησης. Ο υπουργός Αλί Μπάσα δεν έφτασε ποτέ στην

προγραμματισμένη συνάντηση. Κατά τις 5 μ.μ. οι δύο άντρες αποφάσισαν πως

έπρεπε να αποχωρήσουν. Καθώς περίμεναν για ταξί, δέχθηκαν τα πυρά από δύο

άνδρες. Ο Αλ-Μπάννα πέθανε από τις πληγές του την ίδια ημέρα. Έκτοτε, συχνά

αναφέρεται από τους Μουσουλμάνους ως ≪Ασ-Σαχίντ Ιμάμ Χασάν αλ-Μπάννα≫

(Μάρτυρας Ιμάμης Χασάν αλ-Μπάννα).378

Με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου πολέμου οι νικητήριες δυνάμεις συγκάλεσαν

τη διεθνή Συνδιάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού, η οποία ξεκίνησε στις 18 Ιανουαρίου

του 1919 και ολοκληρώθηκε στις 21 Ιανουαρίου του επόμενου έτους. Μεταξύ άλλων,

με απόφαση της Συνδιάσκεψης δημιουργήθηκε η Κοινωνία των Εθνών, υπό την

οποία ολοκληρώθηκε η διανομή των κεκτημένων εδαφών της Μ. Ανατολής στους

νικητές του πολέμου. Τα εδάφη αυτά οργανώθηκαν ως κράτη που διευθύνονταν από

την ≪εντολοδόχο≫ χώρα, η οποία μάλιστα είχε το δικαίωμα να αποφασίζει για το

χρόνο που αυτά θα αποκτούσαν ικανότητα για αυτοδιαχείριση. Έτσι, η Μεγάλη

Βρετανία και η Γαλλία ουσιαστικά δημιούργησαν αυτά τα μελλοντικά κράτη

προκειμένου να διατηρήσουν τη δική τους κυριαρχία σε εκτάσεις που θεωρούσαν ότι

κατείχαν σημαίνουσα οικονομική και στρατηγική δύναμη. Όμως οι εκτάσεις αυτές

πάντα αποτελούνταν από μία μείξη θρησκευτικών και εθνικιστικών μειονοτήτων, τις

τριβές των οποίων η παρουσία των Μεγάλων Δυνάμεων ενίσχυσε με γεωμετρική

πρόοδο. Στο Ιράκ, επί παραδείγματι, υπήρχαν οι Κούρδοι-Σουνίτες μουσουλμάνοι

στο θρήσκευμα που κατοικούσαν στο Βόρειο τμήμα της χώρας. Αυτοί είχαν λάβει τις

υποσχέσεις των Γάλλων για μια μελλοντική αυτονομία. Στο κεντρικό και δυτικό

τμήμα της χώρας υπήρχε μεγάλη παρουσία Σουνιτών, ενώ τα ανατολικά εδάφη ήταν

κατειλημμένα από σημαντικό αριθμό Σιιτών. Στο νεοσυσταθέν κράτος του Λιβάνου

οι Γάλλοι ενισχύουν τους Χριστιανούς Μαρωνίτες (εθνοθρησκευτική κοινότητα του

ανατολικού χριστιανικού δόγματος της Ρωμαιοκαθολική εκκλησίας), θέτοντάς τους

στην ελίτ της χώρας, και τον Αύγουστο του 1920 διαιρούν τον Λίβανο σε τέσσερα

αυτόνομα διοικητικά κρατίδια (Μεγάλος Λίβανος, Λατακία, Δαμασκός, Χαλέπι),

κερδίζοντας έτσι μία σχετική πλειοψηφία έναντι των Σιιτών και Σουνιτών. Από την

άλλη, στην σημερινή περιοχή της Συρίας, οι Γάλλοι αρχικά χώρισαν τους Αλαουίτες

(από τους οποίους κατάγεται η οικογένεια Assad) και τους Δρούζους σε δικά τους

κράτη. Με τον χωρισμό των αντίθετων θρησκευτικών ομάδων συντελείται μια

προσπάθεια διάσπασης στο εσωτερικό της χώρας, με απώτερο σκοπό τον καλύτερο

έλεγχό της από την γαλλική εντολή. Η Συρία θα πάρει την σημερινή της μορφή κατά

την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου.

377. http://www.mideastweb.org/Middle-East-Encyclopedia/hassan_al-banna.htm

378. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%B1%CF%83%CE%AC%CE%BD_%CE%B1%CE%BB-%CE

%9C%CF%80%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B1

118

Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι συνεργάστηκαν στενά με διάφορες ομάδες και

κοινωνικές οργανώσεις, επιδιώκοντας να επηρεάσουν τους υπάρχοντες ακτιβιστές με

τις ριζοσπαστικές της ιδέες. Το 1952 υποστήριξαν το κίνημα των ≪Ελεύθερων

Αξιωματικών≫ υπότ ην ηγεσία του Νάσερ στην Αίγυπτο. Μετά την κατάληψη όμως

της εξουσίας από τον Νάσερ, το νέο καθεστώς άρχισε τις διώξεις κατά των Αδελφών

Μουσουλμάνων, πολλοί από τους οποίους έφυγαν από την Αίγυπτο και

μετανάστευσαν στην Δυτική Ευρώπη, κυρίως στην Γερμανία και τη Γαλλία, ενώ

κάποιοι άλλοι βρήκαν καταφύγιο στη Σαουδική Αραβία και στα κράτη του Κόλπου.

Σήμερα, πολλές ισλαμικές οργανώσεις στην Ευρώπη, ιδεολογικά ανήκουν στο

ευρύτερο παγκόσμιο δίκτυο της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, χωρίς να αποτελούν

και τυπικά μέλη της.379 Πρωτοπόρος στην προσπάθεια της περιόδου 1950-60

αναδείχθηκε ο Σαγιέντ Κουτμπ (Sayyid Qutb, 1906-1966), ο θεωρητικός της

Αδελφότητας, ο ≪Τρότσκυ του Ισλαμισμού≫, ο οποίος αποτελεί εκφραστή του

ακραίου Πολιτικού Ισλάμ και είναι εκείνος που ουσιαστικά μίλησε πρώτος για την

αναγκαιότητα του τζιχάντ, προκειμένου να εγκαθιδρυθεί το Ισλαμικό Κράτος. Η

πολιτικοκοινωνική ιδεολογία του Κουτμπ και το πουριτανικό και μισαλλόδοξο Ισλάμ

των Ουαχαμπιτών της Σαουδικής Αραβίας, αποτέλεσαν την μήτρα από την οποία

γεννήθηκε η Αλ-Κάιντα -για την οποία θα μιλήσουμε εκτενώς παρακάτω- και ο

σύγχρονος Σαλαφικός Τζιχαντισμός.

Από την αρχή αυτά τα νεοσυσταθέντα κράτη χαρακτηρίζονταν από

αναταραχές, επαναστάσεις, ακόμα και από εμφυλίους πολέμους. Οι περισσότερες από

τις αρχικές επαναστάσεις κατευθύνονταν έναντι των αποικιακών αρχών (λ.χ. οι

διαδηλώσεις το 1922 στο Ιράκ με αίτημα τον τερματισμό της Βρετανικής εντολής και

τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου Ιράκ). Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν τελικά

τα κράτη αυτά κέρδισαν την ανεξαρτησία τους, τα διάφορα θρησκευτικά δόγματα και

οι διάφορες εθνότητες μάχονταν μεταξύ τους για να επικρατήσουν στην εξουσία. Οι

Κούρδοι, οι Σουνίτες και οι Σιίτες στο Ιράκ, οι Εβραίοι και οι Άραβες στην

Παλαιστίνη (μετέπειτα Ισραηλίτες και Παλαιστίνιοι), οι Μαρωνίτες και οι

Μουσουλμάνοι στον Λίβανο και οι Αλεβίτες και οι Σουνίτες στην Συρία. Τρεις

δεκαετίες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ξεκίνησαν να παρατηρούνται πολιτικές

αλλαγές στις χώρες της Βορείου Αφρικής,380 της Μέσης Ανατολής, των Βαλκανίων

(Βοσνία), της Ουκρανίας, αλλά και σε άλλα μέρη του κόσμου. Οι αλλαγές αυτές, οι

οποίες παρατηρήθηκαν όχι μόνο σε κράτη, αλλά και σε ολόκληρες γεωγραφικές

περιοχές, συνδυάστηκαν με εσωτερικές αναταραχές και παρακινήθηκαν από λαϊκά

στρώματα με σημαντικές εθνικές και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες.381 Το αραβικό

έθνος αποτελεί μια γλωσσική κοινότητα, καθώς και μια ιστορική και γλωσσική

ενότητα, γεγονός που προκύπτει από την κοινή ταυτότητα που έδωσε το Ισλάμ στην

αραβική κοινωνία και πολιτεία.

Η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (ΟΑΠ)

(Munaẓẓamat at-Tahrir al-Filasṭīniyyah, γνωστή διεθνώς και ως PLO) είναι μια

379. Η πιο γνωστή Ευρωπαϊκή οργάνωση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας είναι η FIOE

(Federation of Islamic Organizations in Europe.

380. Το ονομαζόμενο Μαγκρέμπ.

381. Βλ. Μαίρη Μπόση στο κεφάλαιο ≪Αραβική άνοιξη–Μέση Ανατολή–Βόρεια Αφρική-(ΜΕΝΑ)≫, Η

Διεθνής Ασφάλεια Στον Μεταψυχροπολεμικό Κόσμο, Εκδόσεις Ποιότητα, 2014, σελ. 72.

119

οργάνωση που ιδρύθηκε το 1964 με σκοπό τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους

της Παλαιστίνης. H PLO συστάθηκε από τα αραβικά κράτη κατά τη διάρκεια της

πρώτης Συνόδου Κορυφής του Αραβικού Συνδέσμου στο Κάιρο το 1964 με σκοπό

την ≪απελευθέρωση της Παλαιστίνης≫ μέσω ενόπλου αγώνα.382 Ο πρωτότυπος

Χάρτης της PLO που εκδόθηκε στις 28 Μαΐου 1964,383 όριζε πως ≪η Παλαιστίνη

αποτελεί μια ενιαία περιφερειακή μονάδα με τα καθιερωμένα σύνορα της περιόδου

της Βρετανικής Εντολής≫ και επεδίωκε ≪να εξαλείψει… την ύπαρξη και τη δράση≫

του Σιωνισμού.384 Επίσης υποστήριζε το δικαίωμα του επιστροφής και της

αυτοδιάθεσης των Παλαιστινίων. Το 1969 πρόεδρος της PLO εκλέχθηκε ο Yasser

Arafat.385 Ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε πως στον παραπάνω Χάρτη, δεν αναφερόταν

η ύπαρξη της Παλαιστίνης ως κρατικής οντότητας, ωστόσο τελικά η PLO το 1974

υποστήριξε και την ανεξαρτησία των Παλαιστινιακών εδαφών. Η οργάνωση

χρησιμοποίησε πολυεπίπεδες μεθόδους ανταρτοπόλεμου για να επιτεθεί στο Ισραήλ

από τις βάσεις της στην Ιορδανία (συμπεριλαμβανομένης της Δυτικής Όχθης), τον

Λίβανο, την Αίγυπτο (Λωρίδα της Γάζας) και τη Συρία. Αναγνωρίζεται ως

≪μοναδικός νόμιμος εκπρόσωπος του παλαιστινιακού λαού≫ από πάνω από 100

χώρες με τις οποίες διατηρεί διπλωματικές σχέσεις,386 και έχει απολαύσει την ιδιότητα

του παρατηρητή στα Ηνωμένα Έθνη από το 1974.387 Η PLO θεωρήθηκε από τις

Ηνωμένες Πολιτείες και το Ισραήλ τρομοκρατική οργάνωση μέχρι τη Διάσκεψη της

Μαδρίτης το 1991. Το 1993, η PLO αναγνώρισε στο Ισραήλ το δικαίωμα ύπαρξης,

αποδέχθηκε τα ψηφίσματα 242 και 338 του Συμβουλίου Ασφαλείας, και απέρριψε

≪τη βία και την τρομοκρατία≫. Σε απάντηση, το Ισραήλ αναγνώρισε επίσημα την

PLO ως εκπρόσωπο του παλαιστινιακού λαού.388

Η Hezbollah/Χεζμπολάχ (ή Κόμμα του Θεού), κίνημα που δημιουργήθηκε

τη δεκαετία του ’80,389 έγινε επισήμως κόμμα το 1985, σε μια περίοδο έντονης

πολιτικής κρίσης, που καθοριζόταν από τον λιβανέζικο εμφύλιο πόλεμο και την

κατάληψη του Λιβάνου από το Ισραήλ, το 1982, και μετά την εγκαθίδρυση της

Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν, το 1979, σε περιφερειακό επίπεδο.390 Πρόκειται για

ένα σιιτικό ισλαμικό φονταμενταλιστικό πολιτικό κίνημα που βρίσκει την ιδεολογική

382. http://avalon.law.yale.edu/20th_century/plocov.asp

383. Cobban, Helena (1984), The Palestinian Liberation Organisation, Cambridge University Press.

384. http://avalon.law.yale.edu/20th_century/plocov.asp

385. https://en.wikipedia.org/wiki/Yasser_Arafat

386. Madiha Rashid al Madfai, Jordan, the United States and the Middle East Peace Process, 1974–

1991, Cambridge Middle East Library, Cambridge University Press (1993). ISBN 0-521-41523-3. σελ.

21: ≪On 28 October 1974, the seventh Arab summit conference held in Rabat designated the PLO as

the sole legitimate representative of the Palestinian people and reaffirmed their right to establish an

independent state of urgency.≫

387. United Nations General Assembly Resolution 3237.

388. Kim Murphy, Israel and PLO, in Historic Bid for Peace, Agree to Mutual Recognition, Los Angeles

Times, 10 September 1993.

389. Augustus R. Norton, Hezbollah: A Short History, Princeton University Press, 2009.

390. Joseph Daher, Hezbollah. The Political Economy of Lebanon’s Party of God, Pluto Press, 2016.

120

του πηγή άμεσα στον χομεϊνισμό (του Αγιατολάχ Χομεϊνί, θρησκευτικού και

πολιτικού ηγέτη του Ιράν από το 1979 ως το 1989, ο οποίος υπήρξε μια από τις

κινητήριες δυνάμεις της ιρανικής επανάστασης του 1979, με την οποία ανατράπηκε

το προϋπάρχον καθεστώς και ο βασιλιάς (σάχης) της χώρας, Μοχάμεντ Ρεζά

Παχλαβί, αναγκάστηκε να απομακρυνθεί από το Ιράν)391 και στη θεωρία του της

≪Βιλαγιάτ αλ-Φακίχ≫ (Θεωρία του ανώτατου θρησκευτικού ηγέτη). Σύμφωνα με τη

παραπάνω θεωρία, οι θρησκευτικοί ηγέτες θα έπρεπε να κατέχουν στα χέρια τους την

απόλυτη πολιτική εξουσία.392 Το έτος 1987, ο Χασάν Νασράλα, που από το 1992

έγινε γενικός γραμματέας της Χεζμπολάχ,393 εξηγούσε πως η αυθεντία του αρχηγού

είναι και πνευματική, καθώς και πολιτική και δεν δύναται να αμφισβητηθεί. Η

θεμελιακή αυτή έννοια του κόμματος πρέπει να ακολουθείται από όλα τα μέλη. Η

Χεζμπολάχ ρίζωσε στις λιβανέζικες περιοχές με συμπαγή σιιτικό πληθυσμό,394 δηλ.

στην Νταχιέ, στην ≪περιφέρεια≫ της Βηρυτού, στο νότο της χώρας ή ακόμα και στην

περιοχή της Μπεκάα στα ανατολικά. Σε αυτές τις περιοχές είναι εκεί όπου η

Χεζμπολάχ θεμελίωσε τη νομιμότητά της κάνοντας την ένοπλη αντίσταση κατά του

Ισραήλ, επίκεντρο του σχεδίου της.

Σιγά-σιγά, η Χεζμπολάχ έγινε ένας βασικός παράγοντας διασπώντας τη

λιβανική και περιφερειακή σκηνή. Η Σαουδική Αραβία, όπως και άλλες μοναρχίες

του Κόλπου, την κατηγορούν ότι είναι τρομοκρατική οργάνωση.395 Άλλοι, αντίθετα,

ιδιαίτερα η Συρία και το Ιράν, υποστηρίζουν ότι η Χεζμπολάχ είναι ουσιαστική για

την αντίσταση κατά του κράτους του Ισραήλ. Η πολιτική άνοδος της Χεζμπολάχ

συμβαδίζει με τις στρατιωτικές της δυνατότητες, που τις απέκτησε στον λιβανικό

εμφύλιο πόλεμο. Σύμφωνα με ένα άρθρο του 2015 της εφημερίδας Figaro, το Κόμμα

του Θεού είναι σε θέση να εκτοξεύει 1.000 με 1.500 ρουκέτες ημερησίως εναντίον

του Ισραήλ.396 Εξάλλου διαθέτει και μια κοινοβουλευτική δύναμη από τουλάχιστον

10 βουλευτές από τις πρώτες βουλευτικές εκλογές το 1992.397 Η Χεζμπολάχ

επιβεβαίωσε εξάλλου την απήχησή της, κερδίζοντας πολλές δημοτικές εκλογές και

ελέγχοντας πλέον τη μεγάλη πλειοψηφία των περιοχών με σιιτικό πληθυσμό στη

χώρα. Η ικανότητα δράσης του σιιτικού ισλαμικού λιβανέζικου κινήματος δεν

σταμάτησε να αυξάνει στην περιοχή. Ήδη μετά την εισβολή στο Ιράκ των

αμερικανικών και βρετανικών στρατευμάτων, το 2003, η Χεζμπολάχ έστειλε

στρατιωτικούς της συμβούλους να δουλέψουν μαζί με φονταμενταλιστικές

391. Ervand Abrahamian, Khomeinism. Essays on the Islamic Republic, University of California Press,

1993.

392. 392. ≪What is Wilayat al-Faqih?≫, Al-Islam.

393. 393. ≪Profile: Sayed Hassan Nasrallah≫, Al Jazeera, 10 Απριλίου 2006.

394. Kinda Chaib, ≪Les identites chiites au Liban-Sud≫, Vingtieme Siecle. Revue d’histoire, 2009/3 (n°

103)

395. Zaid Sabah, Lin Noueihed, ≪Arab League Condemns Iran, Calls Hezbollah a Terrorist Group≫,

Bloomberg, 19 Νοεμβρίου 2017.

396. Charlotte Le Maignan, ≪En cas de nouvelle guerre avec le Hezbollah, Israel redoute des centaines

de morts≫, Le Figaro, 3 Απριλίου 2015.

397. 397. ≪ Chambre parlementaire: Majlis Al-Nuwwab. Election tenues en 1992≫, Union

interparlementaire.

121

πολιτοφυλακές που συνδέονται με σιιτικές πολιτικές ισλαμικές ομάδες, κάτω από την

καθοδήγηση των Ιρανών Φρουρών της επανάστασης.398 Πέραν της πάλης της

εναντίον διαφόρων στρατευμάτων (δηλ. σουνιτικών φονταμενταλιστικών, άλλων

ιρακινών αντιπολιτευτικών δυνάμεων, και αμερικανικών και βρετανικών κατοχικών

δυνάμεων) επιτέθηκε επίσης και εναντίον πολιτών (Σουνιτών) στο Ιράκ και

συμμετείχε και στον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ 2005 και 2008 στο Ιράκ.399 Η πιο μαζική

επέμβαση της Χεζμπολάχ ήταν, ωστόσο, η επέμβαση στη Συρία μετά τα τέλη του

2011-αρχές του 2012, δίπλα στις στρατιωτικές δυνάμεις του καθεστώτος Άσαντ, για

να καταπνίξουν το λαϊκό κίνημα.400 Αυτές οι αναμείξεις της Χεζμπολάχ συνδέονται

στενά με τα συμφέροντα του Ιράν, που σταθεροποιεί και επεκτείνει την περιφερειακή

του επιρροή.401 Επίσης, εξηγεί και γιατί η στρατιωτική σύγκρουση μεταξύ Χεζμπολάχ

και Ισραήλ, παρά τον πόλεμο του 2006, όταν το Ισραήλ εισέβαλε στο Λίβανο δεν

αποτελεί τη μόνη προτεραιότητα του λιβανέζικου κόμματος.

Η Χαμάς/Hamas (≪Κίνημα Ισλαμικής Αντίστασης≫) δημιουργήθηκε τη

δεκαετία του 1980 ως Ισλαμική οργάνωση κοινωνικής πρόνοιας στη Λωρίδα της

Γάζας και ως εκ τούτου επετράπη και ενθαρρύνθηκε αρχικά από την ισραηλινή

στρατιωτική διοίκηση που την έβλεπε ως μια εναλλακτική στην PLO.402 Η οργάνωση

ουσιαστικά βρίσκεται στη διασπορά, ενώ ένα μεγάλο κομμάτι της δρα στα

κατεχόμενα. Η Χαμάς είναι η πλέον πολυάριθμη, η καλύτερα οργανωμένη και η

λιγότερο φανατισμένη από θρησκευτική άποψη σε σύγκριση με τις υπόλοιπες και

�