ΑΡΧΑΙΑ ΙΘΩΜΗ

Μολονότι εμφανώς «ανθρωποκεντρική», αυτή η επιστημονική ιδέα, όπως θα δούμε, ανοίγει νέους ορίζοντες και επικαιροποιεί την αναγκαιότητα άσκησης μιας εντελώς διαφορετικής -περισσότερο υπεύθυνης και λιγότερο καταστροφικής- ανθρώπινης βιοπολιτικής. Με άλλα λόγια, ενδέχεται να συμβάλει στη συνειδητοποίηση της επιτακτικής ανάγκης για μια λιγότερο αυτιστική παρέμβαση του ανθρώπου στις ευαίσθητες γεωλογικές, οικολογικές και βιολογικές ισορροπίες του πλανήτη που τον φιλοξενεί.

Ανατρέχοντας σε τεκμηριωμένα παλαιοντολογικά παραδείγματα μαζικών καταστροφών, επιχειρούμε να φωτίσουμε τη συντελούμενη, στις μέρες μας, πλανητική καταστροφή, για την οποία ευθύνεται πρωτίστως το δυτικό πρότυπο βιοεξουσίας.

Πώς η κυριαρχία του είδους μας ανατρέπει τις ισορροπίες του πλανητικού συστήματος Γη, θέτοντας σε κίνδυνο το μέλλον της ζωής;

Από έναν αρκετά μεγάλο αριθμό κορυφαίων ειδικών επιστημόνων -γεωλόγων, βιολόγων και οικολόγων- θεωρείται όχι απλώς βάσιμη αλλά και επαρκώς τεκμηριωμένη η υποψία ότι ο πλανήτης Γη έχει πλέον εισέλθει οριστικά σε μια νέα γεωλογική εποχή, η οποία από καιρό θα έπρεπε να περιγράφεται ως «Ανθρωπόκαινος» (Anthropocene).

Ενας νέος αλλά ακριβής επιστημονικός όρος που τον δημιούργησαν κάποιοι πρωτοπόροι ερευνητές καταφεύγοντας, ως συνήθως, στον συνδυασμό δύο αρχαιοελληνικών λέξεων: «άνθρωπος» + «καινός» (νέος, καινοφανής) για να περιγράψουν τη «νέα γεωλογική εποχή του ανθρώπου».

Την ανάγκη για σαφή διάκριση της νέας γεωλογικής-πλανητικής εποχής, η οποία σε μεγάλο βαθμό καθορίζεται από τις δραστηριότητες του ανθρώπινου είδους, εισηγήθηκαν πρώτοι, το 2000, δύο διαπρεπείς επιστήμονες, οι Paul Crutzen και Eugene Stoermer.

Εκτοτε, ολοένα και περισσότερες μελέτες επιβεβαίωσαν την αρχική ιδέα ότι οι άνθρωποι δεν υφίστανται παθητικά τους οικολογικούς και γεωλογικούς περιορισμούς του πλανήτη μας, αλλά διαμορφώνουν οι ίδιοι τις συνθήκες ζωής τους: δεν προσαρμόζονται απλώς στα οικοσυστήματα όπου ζουν αλλά, από μια ορισμένη χρονική στιγμή και έπειτα, τα αλλάζουν ανάλογα με τις ανάγκες τους.

Απ’ ό,τι φαίνεται, λοιπόν, τόσο η μαζική παρουσία (ο ανθρώπινος πληθυσμός έφτασε τα 7,2 δισεκατομμύρια!) όσο και η πρωτοφανής οικολογική παρεμβατικότητα του είδους μας έχουν ήδη αφήσει το ανεξίτηλο αποτύπωμά τους πάνω στο φυσικό-οικολογικό περιβάλλον «μας» αλλά και σε κάθε μορφή ζωής με την οποία ερχόμαστε σε επαφή.

Η ανάγκη αναγνώρισης της νέας «Ανθρωποκαίνου Εποχής» δεν προέκυψε από -ούτε και επιβεβαιώνει- τη ματαιόδοξη ή κενόδοξη αυτοεικόνα του είδους μας, δεδομένου ότι έχει μία εμφανώς αρνητική χροιά και, εντέλει, αποτιμά ως καταστροφικές τις πιο πρόσφατες ανθρώπινες παρεμβάσεις στον πλανήτη Γη.

Πότε, όμως, ξεκίνησαν όλα αυτά; Σε ποια ακριβώς χρονική στιγμή πρέπει να τοποθετήσουμε το «γεωλογικό κατώφλι» που συντελέστηκε το πέρασμα από την Ολόκαινο στην Ανθρωπόκαινο Εποχή;

Η έναρξη της νέας εποχής

Οι απόψεις των ειδικών σε αυτό το αποφασιστικό ερώτημα διίστανται και δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς την ακριβή χρονολόγηση αυτής της τεράστιας γεωλογικής αλλαγής.

Για παράδειγμα, ο βασικός εισηγητής αυτής της ιδέας, ο βραβευμένος με το Νόμπελ Χημείας Ολλανδός Paul Crutzen, θεωρεί ότι η «Ανθρωπόκαινος» ξεκίνησε μετά την πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση, μεταξύ 18ου και 19ου αιώνα.

Ομως άλλοι ερευνητές τοποθετούν την απαρχή της νέας γεωλογικής εποχής πολύ παλαιότερα, π.χ. αμέσως μετά την επικράτηση των πρώτων ανθρώπινων αγροτικών κοινωνιών, πριν από περίπου 10 χιλιάδες χρόνια.

Ενώ κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι η νέα εποχή ξεκίνησε πραγματικά μόνο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τη ρίψη των ατομικών βομβών και τις πολυάριθμες ατομικές δοκιμές.

Διόλου περίεργο, λοιπόν, που οι περισσότεροι γεωλόγοι αμφισβητούν αυτή τη θεωρία και υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν (ακόμη;) επαρκείς λόγοι για να θεωρήσουμε ότι η Ολόκαινος γεωλογική εποχή έχει τελειώσει οριστικά.

Επιπλέον, τονίζουν ότι σήμερα είναι πολύ νωρίς -από αυστηρά γεωλογική άποψη- να αποφασίσουμε οριστικά και τελεσίδικα για κάτι τέτοιο.

Πρόκειται ασφαλώς για μια πολύ σοβαρή επιστημονική διαφωνία, η οποία αποδυναμώνει τη φερεγγυότητα και την οριστική αποδοχή αυτής της καινοφανούς ιδέας.

Ωστόσο, τέτοιες δικαιολογημένες αντιρρήσεις σχετίζονται άμεσα και εξηγούνται ικανοποιητικά από τα διαφορετικά επιστημονικά κριτήρια που υιοθετούν αυτοί οι επιστήμονες για την επιβεβαίωση και τον εμπειρικό έλεγχο της νέας θεωρίας.

Με κίνδυνο, βέβαια, ενώ πράγματι συμβαίνει αυτή η τεράστια γεωλογική αλλαγή, η ανθρωπότητα να το συνειδητοποιήσει κατόπιν εορτής, λόγω ανεπαρκών… επιστημονικών τεκμηρίων!

Παρ’ όλα αυτά, όλοι σχεδόν οι ειδικοί συμφωνούν για την πρωτοφανή επιρροή του είδους μας στο περιβάλλον και ήδη προειδοποιούν για το γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος «παίζει με τη φωτιά» καταστρέφοντας το πλανητικό σύστημα, το οποίο όχι απλώς τον συντηρεί αλλά του επιτρέπει να υπάρχει.

Μια ευτυχώς κοινή αλλά ιδιαιτέρως ανησυχαστική διάγνωση που προεικονίζει το, ενδεχομένως, μη αντιστρεπτό πέρασμα του «συστήματος Γη»: από την πιο πρόσφατη και πλουσιότατη βιολογικά Ολόκαινο στη σαφώς καταστροφική Ανθρωπόκαινο γεωλογική εποχή!

Μια αποφασιστική γεωλογική αλλαγή που αναπόφευκτα θα συνοδευτεί από μεγάλες γεωλογικές, μετεωρολογικές αλλαγές και, συνεπώς, από μαζικές εξαφανίσεις των ζωικών ειδών, τα οποία είτε δεν θα προλάβουν είτε δεν θα καταφέρουν να προσαρμοστούν σε αυτές τις δραματικές αλλαγές.

Η 6η μαζική εξάλειψη;

Θα πρέπει να είναι απολύτως σαφές ότι η αυγή της «Ανθρωποκαίνου» δεν σημαίνει απλώς το τέλος της Ολοκαίνου γεωλογικής εποχής, που επικρατούσε στον πλανήτη τα τελευταία 11.700 χρόνια, αλλά πιθανότατα σηματοδοτεί την απαρχή της 6ης μαζικής εξαφάνισης των ειδών που ζουν- σήμερα στον πλανήτη Γη.

Με τον όρο «μαζικές εξαφανίσεις» οι ειδικοί -παλαιοντολόγοι, γεωλόγοι- περιγράφουν τις ασύλληπτες κοσμογονικές καταστροφές που συνέβησαν κατά το παρελθόν και άλλαξαν ριζικά το πλανητικό σκηνικό και την εξελικτική πορεία της ζωής πάνω στη Γη.

Για παράδειγμα, η ταχύτατη εξέλιξη των μικρών και ασήμαντων θηλαστικών, που πολύ αργότερα οδήγησε στην εμφάνιση του ανθρώπου, έγινε εφικτή και μπόρεσε να πραγματοποιηθεί μόνον ύστερα από μια τέτοια μαζική καταστροφή: όταν δηλαδή εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι, τα γιγάντια ερπετά που επί 150 εκατομμύρια χρόνια υπήρξαν οι κυρίαρχοι οργανισμοί πάνω στη Γη.

Το συγκεκριμένο παράδειγμα της ταχύτατης εξάλειψης των δεινοσαύρων και της παράλληλης χρονολογικά αναβάθμισης του ρόλου των θηλαστικών ύστερα από μια μαζική εξαφάνιση είναι πολύ διδακτικό για τη σημερινή στάση πολλών ειδικών.

Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε τις ιδεολογικές και επιστημολογικές προκαταλήψεις καθώς και τους ανθρώπινους ψυχολογικούς παράγοντες που ρητά ή υπόρρητα υπεισέρχονται στην επιστημονική σκέψη όταν αντιμετωπίζει τα -φαινομενικά- παράδοξα επεισόδια μαζικής εξάλειψης απολύτως επιτυχημένων μορφών ζωής, όπως π.χ. ο μαζικός αφανισμός των δεινοσαύρων κατά τα τέλη της Κρητιδικής περιόδου.

Πώς θα έπρεπε να ερμηνεύσει κανείς αυτές τις τόσο σπάνιες και χρονικά απότομες εξελικτικές αλλαγές;

Μια πιθανή στάση θα ήταν να αρνηθεί το πασιφανές, δηλαδή να απορρίψει ακόμη και τη δυνατότητα ύπαρξης ανάλογων καταστροφικών συμβάντων.

Επιμένοντας, μάλιστα, ότι η απόρριψή του αυτή στηρίζεται στο συχνά επιβεβαιωμένο γεγονός ότι όλες οι σημαντικές εξελικτικές αλλαγές είναι πάντα βαθμιαίες και ποτέ απότομες.

Μήπως αυτό δεν υποστήριζε ο πατέρας της εξελικτικής θεωρίας, ο Δαρβίνος, καθώς και οι περισσότεροι σύγχρονοι οπαδοί του;

Το καθησυχαστικό δόγμα της «βαθμιαίας εξέλιξης», η οποία πραγματοποιείται αποκλειστικά μέσα από μικρά βελτιωτικά βήματα, υπήρξε ένα τόσο ισχυρό ιδεολόγημα ώστε υποχρέωνε τους εξελικτικούς βιολόγους και τους παλαιοντολόγους να αμφισβητούν ακόμη και την αξία της εμπειρικής μαρτυρίας των απολιθωμάτων.

Ολες οι απότομες εξελικτικές αλλαγές που παρατηρούνται στη φύση, καθώς και οι χρονολογικά σύντομες μαζικές εξαφανίσεις ειδών ή και ανώτερων ταξινομικών ομάδων, δεν είναι πραγματικές αλλά οφείλονται σε «ατέλειες του αρχείου των απολιθωμάτων»!

Δυστυχώς αυτό το καθησυχαστικό δόγμα διαψεύδεται από τις πέντε πιο καλά τεκμηριωμένες μαζικές εξαλείψεις οργανισμών, οι οποίες, κάθε φορά, αναδιαμόρφωναν ριζικά την εξελικτική πορεία της ζωής στον πλανήτη.

Ετσι, στα περίπου τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια απ’ όταν εμφανίστηκαν οι πρώτες μονοκύτταρες μορφές ζωής, η βιολογική εξέλιξή τους διακόπτεται από σύντομα χρονικά «επεισόδια», δηλαδή από λιγότερο ή περισσότερο μαζικές εξαλείψεις ειδών.

Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί πέντε τέτοιες μεγάλες μαζικές καταστροφές:

◽ Πρώτη μαζική εξάλειψη: πριν από περίπου 438 εκατομμύρια χρόνια. Κατά το τέλος της Ορδοβικίου περιόδου εξαλείφθηκε το 84%-85% των υπαρχουσών μέχρι τότε ταξινομικών κατηγοριών.

Από την καταστροφή της Ορδοβικίου επλήγησαν οι περισσότεροι τότε θαλάσσιοι οργανισμοί (γραπτόλιθοι, κωνόδοντα, δίθυρα, τριλοβίτες).

◽ Δεύτερη μαζική εξάλειψη: πριν από 367 εκατομμύρια χρόνια. Κατά τα τέλη της Δεβονίου περιόδου εξαλείφθηκε το 74%-83% των ειδών.

Εξαφανίστηκαν εκείνη την εποχή τα βραχιόποδα, μεγάλος αριθμός κοραλλιών, αμμωνίτες, ορισμένα πλακόδερμα ψάρια και χερσαία φυτά.

◽ Τρίτη μαζική εξάλειψη: πριν από περίπου 280 εκατομμύρια χρόνια. Κατά τα τέλη του Πέρμιου, ίσως η τραγικότερη κρίση της ζωής στον πλανήτη μας.

Αποδεκατίστηκε περίπου το 95% των ειδών: στη θάλασσα οι περισσότεροι σπόγγοι, τα κοράλλια, τα βρυόζωα, ενώ στη στεριά τα περισσότερα αμφίβια και πολλά φυτοφάγα ερπετά.

◽ Τέταρτη μαζική εξάλειψη: πριν από 208 εκατομμύρια χρόνια. Κατά το Τριάσιο.

Εξαφανίστηκε πάνω από το 79% των ειδών. Επλήγησαν θανάσιμα μια σειρά από σπόγγοι, κοράλλια, αμμωνίτες, γαστερόποδα, δίθυρα, κωνόδοντα.

◽ Πέμπτη μαζική εξάλειψη: πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια.

Εξαλείφθηκε περίπου το 75% των ειδών. Εκτός από τους δεινόσαυρους και τα μαρσιποφόρα, επλήγησαν και πολλά πλαγκτονικά είδη, πολλά θαλάσσια σπονδυλωτά (π.χ. οι ιχθυόσαυροι, οι μονόσαυροι) και μεγάλο μέρος των φυτών στη Βόρεια Αμερική.

Μήπως, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, έχουμε εισέλθει ή, έστω, βαδίζουμε ολοταχώς προς την 6η μαζική -και αυτή τη φορά ανθρωπογενή-καταστροφή;

Διαθέτουμε ήδη αρκετές ασαφείς αλλά ιδιαιτέρως ανησυχητικές ενδείξεις ότι αυτό ακριβώς θα συμβεί αν δεν καταφέρουμε να ελέγξουμε εγκαίρως την παντελώς ανορθολογική και αδηφάγο ανθρώπινη εκμετάλλευση του πλανήτη.

Γι’ αυτό και άλλα συναφή ζητήματα που σχετίζονται με τον ρόλο της τεχνοεπιστήμης στο μέλλον της ανθρωπότητας θα εξετάσουμε διεξοδικότερα στο επόμενο άρθρο μας.

Μη ανθρώπινα πρωτεύοντα όλης της Γης… ενωθείτε!

Σύμφωνα με πρόσφατη εκτενή έρευνα, το 60% από τα υπάρχοντα είδη πρωτευόντων θηλαστικών που ζουν στον πλανήτη διατρέχουν άμεσο κίνδυνο να εξαφανιστούν από ανθρωπογενείς αιτίες, όπως π.χ. η άγρια αποδάσωση που σχετίζεται με τις αγροτικές δραστηριότητες των ανθρώπινων πληθυσμών, η εκμετάλλευση ορυκτού πλούτου, το παράνομο κυνήγι και εμπόριο ζώων, η οικολογική καταστροφή της ατμόσφαιρας και του νερού.

Αυτές είναι οι κυριότερες απειλές για την επιβίωση των πιο συγγενικών σε εμάς ζωικών ειδών, των πιθήκων, για να μην αναφέρουμε τα χιλιάδες άλλα ζωικά ή φυτικά είδη που ήδη εξαλείφθηκαν ή κινδυνεύουν άμεσα να εξαλειφθούν λόγω των αδηφάγων ανθρώπινων δραστηριοτήτων!

Τα νέα ανατριχιαστικά δεδομένα δημοσιεύτηκαν, πολύ πρόσφατα, σε μία εκτενή και εμπεριστατωμένη έκθεση στο «Science Advances».

Πρόκειται για τα συμπεράσματα που προέκυψαν από μία διεθνή συνεργασία ειδικών που, εδώ και χρόνια, εργάζονται πυρετωδώς με σκοπό να ενημερώσουν τις κυβερνήσεις και τις διεθνείς φιλοζωικές εταιρείες για τον επικείμενο κίνδυνο οριστικής εξαφάνισης πάνω από το 60% ανθρώπινων πρωτευόντων οργανισμών, κυρίως των πιθήκων, που ζουν σήμερα σε διάφορα μέρη της Γης.

Γιατί, όμως, η σωτηρία αυτών των ειδών είναι τόσο σημαντική;

Οπως επισημαίνεται στη συγκεκριμένη έκθεση, οι λόγοι είναι πολλοί και όχι μόνο φιλοζωικοί:

«Είναι αποφασιστικός ο ρόλος αυτών των πρωτευόντων ειδών για την ισορροπία του οικολογικού ενδιαιτήματος όπου ζουν. Η ύπαρξη αυτών των ειδών είναι απαραίτητη για την αναπαραγωγή πολλών φυτικών ειδών που ζουν στην ευρύτερη περιοχή, φυτικά είδη που παράγουν καρπούς και φρούτα απαραίτητα και για τους ανθρώπους που κατοικούν σε αυτές τις περιοχές».

Για παράδειγμα, στον Αμαζόνιο, το άμεσο αποτέλεσμα της μείωσης του πληθυσμού των πιθήκων ήταν, μεταξύ άλλων, ο περιορισμός των φυτικών μηχανισμών που εμπλέκονται στη δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα, με καταστροφικές οικολογικές συνέπειες.

Εχοντας στον νου τέτοιες ευρύτερες οικολογικές καταστροφές σε χώρες όπως η Βραζιλία, η Ινδονησία, η Μαδαγασκάρη, το Κογκό, στις οποίες ζουν τα δύο τρίτα των ειδών πιθήκων που υπάρχουν, οι ειδικοί που συνέταξαν αυτή την έκθεση επισημαίνουν την επείγουσα ανάγκη για την προστασία αυτών των τόσο απαραίτητων οικολογικά αλλά και τόσο συγγενικών σε εμάς ζώων.

Αν μάλιστα, όπως τονίζουν, αυτή η ευρύτερη οικολογική και οικονομική προσπάθεια διάσωσης επεκταθεί σε όλο τον πλανήτη, τότε υπάρχουν βάσιμες ελπίδες να αντιστραφεί η επικείμενη εξάλειψη αυτών των οικολογικά απαραίτητων και συμπαθητικών ειδών. Διαφορετικά, το ανθρώπινο είδος θα συμβάλει, για ακόμη μία φορά, στην εδραίωση της νέας Ανθρωποκαίνου κολάσεως.